Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 88

ANDVARI BRÚN OG UPPLIT DJARFT TIL VILJANS SAGÐI 87
Og atburðirnir krefja okkur um afstöðu. En kristnin er ekki aðeins inni-
leg persónuleg trú heldur líka siður í heilu samfélagi. Samfélögin móta sér
siðareglur sem hljóta lögmæti og löghelgun af trúarboðskapnum, en eru þó
margar fyrst og fremst veraldlegar og jarðneskar siðahefðir, sumar miklu
eldri en kristnin sjálf. Á sautjándu öld var kirkjan veraldleg valdastofnun
og meðal merkustu verkefna hennar var að veita veraldarvaldi og refsivaldi
konungsins lögmæti og löghelgun af hæðum. Refsilög og refsiframkvæmd
fylgdu harðneskjulegum skilningi á lögmálinu. Verkaskipting konungs og
kirkju studdist við kenningar Marteins Lúthers um fylkin tvö, regimentin
tvö. Annað þeirra var andlegt, kirkjuvaldið, en hitt veraldlegt, konungsvald-
ið. Bæði nutu löghelgunar af hæðum, og konungur stýrði báðum. Siðbótin
galt keisaranum það sem keisarans var. Hún fékk stuðning og vernd furst-
anna en galt fyrir með sjálfræði sínu.
Fjölskyldumál, einkalíf, fræðslumál, hjónabönd og barneignir lutu að miklu
leyti regimenti kirkjunnar. En þessi viðfangsefni lutu ráðandi hugmyndum
um skipan samfélagsins og skiptingu manna í stéttir. Að almennu mati á 17.
öld var mannkynið fyrst og fremst þeir karlmenn sem voru forstöðumenn
heimila, húsbændur, með eigin tekjur og einhverjar eignir. Um 5% lands-
manna áttu bújarðir og þar af átti 1% langmest, um fjórðung allra bújarða
og fór að auki með umsjón og yfirráð rúmlega helmings allra bújarða, þ.e.
kirkju- og konungsjarðir. Þetta eina hundraðsbrot réð sem sagt beint yfir
meira en 75% allrar lífsbjargar í landinu og auk þess öllum valdaembættum,
og svona mun þetta hafa verið fram á nítjándu öld (Helgi 2003:130-131, 241.
Helgi 2004:14-15, 48-49. Lýður 2006:75).
Yfirleitt var talað um ættir í slíku samhengi og orðið þá notað sem sam-
heiti við stétt, oftast yfirstétt. Ætterni, erfðir og fjölskyldutengsl réðu um
það hvernig menn röðuðust í mannfélagsstigann, í ættstétt, fram yfir aðrar
forsendur og skilmerki stéttaskiptingar. Í ritum notuðu menn jafnvel alþjóða-
orð: ,,optimates“, ,,status optimatum“, og ,,populares“, ,,status popularis“
(Halldór 1792).
Gróflega mætti sjálfsagt leyfa sér að álíta að nálægt fimmti hver upp-
vaxinn karlmaður á Íslandi hafi haft einhvers konar samfélagsréttindi. Aðrir
báru aðeins skyldur og voru í raun ófjárráða og réttindalitlir fjölskyldumenn,
leiguliðar, hjú og öreigar. Samfélagið var hneppt í strangar viðjar. Þar réð
miskunnarlaus ættstéttaskipting annars vegar og hins vegar skorturinn og
náttúrulegar aðstæður sem ekki voru síður grimmilegar þegar illa áraði. Það
gleymist oft hversu mikil áhrif óttinn við hungrið hafði á allt samfélagið.
Yfirgnæfandi meirihluti karlmanna beygði sig undir þetta ok. En konur
stóðu ekki aðeins andspænis áhrifum og veruleika stéttaskiptingar og skorts.
Á þær var ekki litið sem fullgildar mannverur, nema aðeins ekkjur af yfirstétt
sem stóðu fyrir búi. Helga Magnúsdóttir matróna í Bræðratungu er fulltrúi