Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 58

ANDVARI LÍFHYGGJUMAÐUR EÐA RÓMANTÍKER? 57
spekingur, Henri Bergson, naut vaxandi hylli. Bergson varð málsmetandi
maður innan bókmennta- og listastefnu lífhyggjunnar sem var fjölbreytt
hugsjónastefna en þróaðist ekki síst sem andsvar við því sem sumir sáu sem
yfirmáta efnishyggju, andlega deyfð og oftrú á mátt raunvísinda í samtím-
anum. Bergson gekkst við þessum sjónarmiðum með fyrirvörum og viður-
kenndi, þrátt fyrir að draga ekki niðurstöður vísindanna í efa, að sumt í veru-
leikanum væri þess eðlis að það yrði ekki skýrt með hefðbundnum aðferðum
reynsluvísinda. Sú heimspeki sem hann setti fram, undir áhrifum manna á
borð við Immanuel Kant (1724–1804), Nietzsche og Herbert Spencer (1820–
1903), beindist helst að viðurkenningu á takmörkunum vísinda og að finna
nýjum kenningum, svo sem náttúruvali Charles Darwin (1809–1882), frum-
spekilegri stoðir. Það sem liggur að baki fyrstu ritum Bergson, til að mynda
Efni og minni (Matière et mémoire, 1896), eru ýmis illleysanleg vandamál
efnishyggju sem glímt hefur verið við öldum saman, svo sem sú staðreynd
að hún getur ekki með góðu móti skilgreint hvað efni er. Annmarkar af þessu
tagi þóttu afhjúpa mörk sem þekkingarþrá mannsins væru sett og ókleift
væri að brúa og því yrði það sem lægi handan þeirra aldrei skilið til fulls.
Vísindin yrðu að sættast á að það sem lægi á bak við efniseindirnar, sjálfur
grundvöllur heimsins, yrði alltaf ráðgáta. Þannig nefndi Bergson að sérfræð-
ingur sem krukkaði í heilann gæti komist að ýmsu sem varðaði hugsunina
en ekki séð inn á það óefnislega svið innsæisins sem hefði úrslitaþýðingu í
sköpun hugmynda.25
Það sem Bergson fann að nútímavísindum var það sem hann taldi van-
hæfni þeirra til að sjá hlutina heildstætt. Þannig fannst honum sú afstaða
óviðunandi að unnt væri að komast að sannleikanum á bak við eins flókið
og skapandi fyrirbæri og lífið út frá þeim brotakenndu upplýsingum sem
steingervingar veittu. Sem áður segir mótaði hann samt heimspeki sína með
hliðsjón af nýjum ályktunum náttúruvísinda, sem hann efaðist ekki um að
væru réttar þó að hann teldi þær ekki algildar, og þess sjást merki í kenningu
hans um „lífsfrumkraft“ (élan vital). Í kenningu hans er þessi kraftur það
sem sameinar lífið í samræmda heild sem á upphaf sitt í því sem kveikti það
í öndverðu. Bergson taldi manninn geta fundið innra með sér fyrir þessu afli
og að það væri forsenda lífsins, það sem stýrði athöfnum lífvera í efnisheim-
inum og tryggði vöxt þeirra og þróun. Hæfileikinn til að móta hugmyndir og
framkvæma þær var þannig háður kraftinum en ekki eitthvað sem maðurinn
tileinkaði sér af reynslu. Það skal undirstrikað að Bergson hafnaði ekki sjón-
armiðum efnishyggju og samþykkti að efni væri einn mikilvægasti þáttur í
þróun lífvera. Eindir þess voru það sem verkuðu á skynfærin, kveiktu áreiti
hið innra og virkjuðu innsæið svo að hugmyndir urðu til sem leiddu til at-
hafna, forsendu breytinga. „Andinn“ í efninu, það sem gaf því líf, var hins
vegar hið óefnislega afl.26