Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 127

126 KJARTAN MÁR ÓMARSSON ANDVARI
laðað gæti útlenda ferðamenn hingað, þá væri það „múseum“, eða bygging handa
söfnunum, eins og oftar en einu sinni hefur verið farið fram á. Vegna bókasafns
mun enginn koma hingað, því nóg er af þessháttar í útlöndum; Landsbókasafnið
er ónýtt, eintómt rusl og samsafn án allrar bóklegrar fyrirhyggju, þótt þar séu til
einstöku góð og dýr verk (sem enginn notar). Málverkasafnið er ómerkilegt í sjálfu
sér, þótt málverkin séu dýr og vel gerð og sumum hér þyki gaman að sjá þau. […]
Undarlegt er að sá smásálarskapur skuli vera hér samhliða stórmenskunni, og
heimtufrekjunni í öðru, að þykja ekki minkun að því, að bjóða útlendingum og
sjálfum oss önnur eins hreysi og þau, sem þessi söfn mega til að búa við. Háskóli
mundi engan laða hingað, til þess erum vér of fámennir og fátækir, en hér gengur
það eins og annað: menn byrja á þakinu og ætla að enda á grundvellinum.65
Spyrja má hvort lýsingar Benedikts séu litaðar einhvers konar andúð, eða
smásálarskap, eða hvort hann sé einn þeirra fáu – en útvöldu – sem taka að
sér hlutverk Þersítesar og tali hreint út án tillits til afleiðinganna.66 Krafa
Benedikts um opinberar stofnanir sem hlúi í senn að líkama og sál verður þó
að teljast réttmæt. Færð hafa verið rök fyrir því að Reykjavík hafi á þessum
tíma aðeins borið nafnið „höfuðstaður“ sökum dómkirkjunnar og latínuskól-
ans. Alþingi kom saman í skólanum og menningin rúmaðist á kirkjuloftinu
– hér var ekkert.67
Göfgun holtsins
Þúsund mílna leið Íslendinga að menningarlegu marki var engu að síður
hafin og bæjarandinn stóð á gatnamótum uppi á Skólavörðuhæðinni. Varðan
hafði staðið vaktina um háleitar hugsjónir í árhundrað og nú skyldi fyrsta
listasafn Íslendinga rísa á holtinu henni til samlætis. Göfgun landsmanna var
orðin að einbeittara markmiði meðal ráðamanna þjóðarinnar. Valdir lista-
menn nutu góðs af þeirri menningarvakningu sem átti sér stað með vaxandi
þéttbýlismyndun og aukinni sjálfstjórn landsins og fengu styrk frá Alþingi
til þess að fara utan og mennta sig. Þótt styrkveitingar hafi ekki verið háðar
því að þiggjendur sneru aftur heim, voru engu að síður þau „sjónarmið“ sem
„tengdu listsköpun við aukið næmi eða skilning þjóðar á fegurð“ áberandi
meðal raka þingmanna „fyrir styrkveitingum til listamanna á síðasta áratugi
nítjándu aldar“.68
Árið 1914 býðst Einar Jónsson myndhöggvari – í annað sinn – til þess að
gefa íslensku þjóðinni verk sín með því skilyrði að landssjóður kosti flutn-
ing þeirra frá Kaupmannahöfn til landsins og annist varðveislu þeirra.69
Stjórnin þekktist boðið og Einari var boðin lóðin sem Þjóðleikhúsið stend-
ur á við Hverfisgötu. Einar afþakkaði en renndi aftur á móti hýru auga til
Skólavörðuhæðarinnar sem þá var „í nokkurs konar óbyggðum“ með „ekk-