Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 123

122 KJARTAN MÁR ÓMARSSON ANDVARI
þörf fyrir breytingar. Sé aftur á móti litið til nafnabreytingarinnar út frá hug-
arfarslegum ástæðum er gott að nálgast kenningar franska mann- og þjóð-
fræðingsins Claudes Lévi-Strauss. Hann var upphafsmaður strúktúralískrar
mannfræði í byrjun 20. aldarinnar, sem studdist við hugmyndir svissneska
málvísindamannsins Ferdinands de Saussure um að tungumál byggi á lög-
máli mismunar. Lévi-Strauss komst að þeirri niðurstöðu eftir að hafa rann-
sakað ógrynni þjóð- og goðsagna að maðurinn skynjaði heiminn í tvenndum
sem skiptust í andstæðupör.39 Samkvæmt því upplifir maður heiminn á skala
sem bindur saman andstæða ása, svo sem upp/niður, hægri/vinstri, ætur/
óætur. Skapast hefur hefð fyrir því að líta á þessa tvenndarskiptingu sem
grundvallarlögmál í heimspeki, málfræði, menningarrannsóknum og öðrum
greinum innan hugvísinda.40 Nafnaskipti Arnarholts yfir í Skólavörðuholt
fela í sér tvenndarskiptingu af þessu tagi þar sem umpólun á sér stað í hugar-
heimi borgarinnar. Ég tel að viss djúprætt hugsun liggi þar að baki sem á rót
sína í tvenndarparinu náttúra/menning, jafnvel fortíð/framtíð.41
Örninn (sbr. Arnarhólsholt) er ránfugl, hluti af náttúrunni, villtur og frjáls
á valdi frumhvatanna. Eins er hann áminning um fyrri tíma þegar frum-
byggjar Reykjavíkur voru óheflaðir. Fólki hættir til að gleyma, þegar róm-
antískur ljóminn geislar af upprunasögunum, að „stofnandi“ Reykjavíkur
var heiðingi, fjöldamorðingi og þrælahaldari.42 Þannig má að vissu leyti
merkja í nafnabreytingu af þessu tagi viðleitni til þess að sverja af sér ribb-
aldahátt landnámsmanna, óheflað athæfi frumbyggja og snúa sér að fínni
dráttum – menntun og auðgun andans, skólun. Hugsun borgarbúa er að fær-
ast milli flokka, stigið er úr náttúru+fortíð til menningar+nútíðar. Það er
engin almennileg hugsun til utan borgarinnar, mun þýski heimspekingurinn
Horkheimer hafa sagt í bréfi til vinar síns.43 Þar býr líka vonin um framtíð
og framför samhliða sterku siðferði og mannasiðum. Reykjavík var að taka
breytingum og verða borg – og borgin hefur allt frá fyrstu tíð verið nátengd
siðmenntun mannsins, aðskilnaði hans frá náttúrunni.
Í raun er þetta elsta saga í heimi. Í Gilgameskviðu, söguljóði frá
Mesópótamíu sem talið er vera eitt elsta ritaða bókmenntaverk sem vitað er
um – elsta súmerska gerðin af kvæðinu er frá 2150-2000 f.o.t. – er sagt af því
hvernig Enkídú, hálfur maður og hálf skepna, er rifinn úr fangi náttúrunnar
og færður til borgarinnar, menningarinnar, þar sem hann hefst yfir dýrs-
legt ástand sitt og verður að manni. Kviðan hefst á formála þar sem gjörðir
Gilgamesar eru tíundaðar.
Hann er ofstopamaður og beitir þegna sína harðræði. Guðirnir reyna að siða hann
með því að skapa villimanninn Enkídú sem er andstæða Gilgamesar. Í þessum
tveimur hetjum endurspeglast andstæða náttúru og siðmenningar: Gilgames er
afsprengi borgarinnar en Enkídú lifir í skóginum með villtum dýrum. Þegar