Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 130

ANDVARI DYSIN, VARÐAN OG VERÐANDIN 129
inn“.79 Það sem er athyglisvert við þetta er sú áhersla sem lögð er á rými
í tvískiptingunni milli hátt- og lágtsettra. Skólinn er spölkorn í burtu,
Skólavarðan er lokuð og fyrsta listasafn Íslands er girt af. Samkvæmt kenn-
ingum franska fræðimannsins Michels de Certeau er það einkenni ráðandi
og „réttrar“ stefnu að ráða yfir rými en jaðarmennin, sem leynast í kimunum
hafa tímann einan til taks.80
Í L‘Invention du quotidien talar de Certeau um átök há- og lágmenningar,
ráðandi stétta og jaðarhópa.81 Þar rekur hann að þegar sjónarmið þeirra sem
setja stefnur og þeirra sem þurfa að hlýða þeim stangast á, hafi hinn al-
menni borgari fá tæki til umráða sem hann getur nýtt til að láta gremju sína
í ljós. Almúgamaðurinn getur aftur á móti stjórnað neyslu sinni og þannig
gert lítið úr styrk valdhafa, ögrað þeim án þess að sækja á móti þeim. Ætli
eþíópíska máltækið „þegar hinn hái herra gengur hjá, hneigir hygginn bóndi
sig djúpt og leysir hljóðlega vind“ lýsi þessu ekki best. De Certeau segir enn
frekar að upp að vissu marki geti hinn lægra setti skapað álíka tvíræðni með
því að „nota“ þá menningu sem elítan boðar og býður á sinn eigin hátt.
Að því sögðu má sjá ákveðin menningarleg átök birtast í því hversu illa
var farið með Skólavörðuna. Færa mætti rök fyrir því að framför, framtíð
og menntun hafi verið slagorð frammámanna – ekki allra – sem vildu að
íslenska þjóðin stæði jafnfætis nágrannaþjóðum sínum. Það má vera að þeir
sem vildu halda bænum í horfinu, torfinu, hafi ekki getað komið í veg fyrir
byggingu Skólavörðunnar en þeir gátu endurskilgreint hlutverk hennar. Þetta
voru þeir sem var meinuð innganga, sem fengu ekki að hefja sig upp á topp
og horfa til himins, sökum þess að þeir kunnu ekki gott að meta - maður
gefur ekki óvitum að drekka úr kristalsglösum.
Það má hugsa sér að í stað þess að vera lyftistöng siðferðis og fegurðar-
skyns hafi Skólavarðan einungis verið þeim veggur til að kyssast í skjóli,
til að halla sér að og hrækja í vindinn, til að krota klúryrði á og hverfa svo
í myrkrið. Hér framar var bent á tilvitnun úr Þjóðólfi þar sem stóð að viðir
vörðunnar væru „brotnir út hátt og lát [svo], loptin ötuð með óþverra og þilin
útpáruð með klámi og keskni“.82 Það má hins vegar spyrja hvort hægt hefði
verið að ætlast til meira af holtinu – að svo stöddu. Rétt er að þarna hafði
Skólavarðan staðið og búið var að byggja fyrsta íslenska listasafnið uppi á
hæðinni, en eins og Einar Jónsson lýsir því sjálfur þá var holtið „eins konar
sorphaugur bæjarins, og þar var fullt af hænsnahúsum og rottum“.83 Er rétt-
lætanlegt að nema þar land, rósin dafni best á mykjuhaugnum?
Í upphafi þessara skrifa var vitnað í grein sem var rituð árið 1929. Þar var
Skólavörðunni lýst sem votti um „íslenskt lundarfar, dug og þrautseigju“,
þar var hún jafnframt kölluð „aldin móðir þessa bæjar“ og sögð vera sögu-
legt minnismerki Reykjavíkur. Aðeins tveimur árum síðar er þessari öldnu
móður rutt burt fyrir ameríska höggmynd sem hefur gnæft yfir bænum alla