Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 59

58 HJALTI ÞORLEIFSSON ANDVARI
Auk hugmyndarinnar um frumkraftinn er afstaða Bergson til tímahug-
taksins eitt það mikilvægasta í heimspeki hans. Allar lífverur voru sem fyrr
segir bundnar saman í eina heild samkvæmt henni en þessi lífsheild var jafn-
framt samtvinnuð í tímanum sem var þeim háður. Aðeins hið lifandi efni
væri til í tíma þar sem það eitt væri fært um að skynja hann. Einstaklingur
af hvaða tegund sem var yrði með honum hluti langrar keðju eða samhengis
allt aftur til fyrsta vísis lífsins og fram til endaloka þess í fjarlægri framtíð.
Aðrar lífverur, svo sem býfluga eða amaba, áttu upphaf sitt á sama stað og
voru hluti sömu keðju þó að þær hefðu á einhverju stigi þróast í aðrar áttir en
maðurinn. Öll þessi forsaga sagði Bergson að væri til í því sem hann kallaði
„varanleika“ (durée) sem fæli í sér stöðugt flæði lífsins, heildarfljót alls þess
sem var, er og verður, og næði út fyrir rúm og tímanleg mörk. Bergson sagði
manninn geta greint varanleikann í minninu þar sem hann birtist í tilfinn-
ingu fyrir fortíðinni sem hann hefði stöðugt fyrir hugskotssjónum sínum og
hefði bein áhrif á aðgerðir hans. Hvaðeina sem einhver tæki upp á að gera
væri þannig háð því sem hefði áður gerst og það sem myndi gerast væri
bundið því sem gerðist núna. Jafnframt áleit Bergson gerlegt að upplifa var-
anleikann, það er veruleikann í sjálfum sér, með því að virkja innsæið með
beinum hætti í sköpun og komast þannig út fyrir vébönd tíma og rúms.27
*
Kenningar Bergson áttu upp á pallborðið á árunum í kringum aldamótin
og þá sem hluti af umræðum sem nýjar uppgötvanir 19. aldar höfðu leitt af
sér, eins og getið hefur verið um.28 Þess vegna fólu þær ekki í sér afturhvarf
til þeirrar hughyggju sem rómantíkin hafði byggst á, þó að unnt sé að tala
um tengsl þar á milli. Einar Benediktsson var framsýnn og heimspekilega
sinnaður maður sem fylgdist með menningarstraumum í nágrannalöndun-
um, þar sem hann dvaldi langdvölum, og því liggur beint við að skáldskapur
hans sé settur í samband við hugmyndafræðilegar gerjanir sem þar voru að
eiga sér stað.29 Áhugi á frumspekilegum spurningum var honum eiginlegur
en ekki eitthvað sem hann greip bara til í ljóðagerðinni, eins og fram kom
hjá fyrrum eiginkonu hans, Valgerði (1881–1955), að honum látnum: „Hann
vildi sjálfur glíma við hinar miklu ráðgátur tilverunnar og skapaði sér sínar
eigin hugmyndir um almætti og alheim, nokkurs konar eigið heimspekikerfi
[…],“30 sagði hún. Myndin sem dregin hefur verið upp af verkum hans virðist
heldur ekki heil, eins og hugmyndirnar á bak við þau hafi ekki verið krufnar
til mergjar. Staðnæmst hefur verið við áhrif Nietzsche, eins og fjallað hefur
verið um, enda er auðvelt að færa fyrir þeim rök, en hve margt aðskilur hann
frá lykilþáttum þar er jafn auðséð. Valgerður dró enga dul á að Einar hefði
verið trúmaður sem eitt og sér aðgreinir hann til dæmis býsna eindregið frá