Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 119
118 KJARTAN MÁR ÓMARSSON ANDVARI
því þegar hann kom fyrst til New York í upphafi 20. aldar og ráfaði aura-
laus og ókunnur um göturnar. Hann gat ekki haft augun af húsunum: „Þessi
miklu stórhýsi við fimmta breiðstræti voru ekki heimili“, sagði hann, „held-
ur sigurtákn“.18 Það sama er uppi á teningnum með Skólavörðuna, þrátt fyrir
að hún teygi sig ekki jafn hátt og húsin á fimmta breiðstræti. Skólavarðan
var tákn um betrun borgaranna, menntun manna í víðasta skilningi orðsins.
Hún var áminning um að einnig í Reykjavík væru kúltíveraðir einstaklingar
en ekki eintómir kotbændur. Byggingarlist getur nefnilega líka, líkt og lista-
verk, falið í sér innbyggðan áróðursþátt sem höfðar til tilfinninga og hvetur
til aðgerða.19
Hugi maður að upphafssögu Skólavörðunnar sem var rakin hér að framan
kemur enn fremur í ljós hversu rammlega Skólavarðan er tákngerð í menn-
ingarsögunni. Það má heita hvort tveggja áhugavert og skemmtilega við-
eigandi í ljósi þessarar greiningar, að upphrópun skólapiltanna, sem fékk að
hljóma hæst á síðasta stoppi, var latneska orðið signum, sem merkir tákn.
Það mætti því komast að þeirri niðurstöðu að það hafi ávallt legið fyrir að
Skólavarðan yrði táknrænt mikilvæg með einu eða öðru móti. Eins er bygg-
ingarleg þróun vörðunnar forvitnileg því tekið er fram í heimildum að end-
urgerðir hennar eru ávallt stærri, meiri, sterkbyggðari og íburðarmeiri. Þessi
byggingarlega einstefna sem æðir áfram og upp á við ber óneitanlega nokk-
urn keim af orðabókaskýringum um framför þar sem sjá má skilgreiningar
eins og „aukning“, „styrking“, „hækkun“ og fleiri einkunnir í þeim dúr.
Eins væri mögulegt að kafa lítið eitt dýpra í táknfræðilega merkingu
Skóla vörðunnar til að fanga hana í tíðarandanum. Í yfirlitsriti sínu um ís-
lenska myndlist frá 1973 talar Björn Th. Björnsson um tengsl listaverksins
við „[v]erðandi mannlegs samfélags“.20
Eðli og hlutverk allrar listar er miðlun. Verðandi mannlegs samfélags er slunginn
ótal þáttum, sterkri uppistöðu efnalegra þátta og tæknilegrar getu, en um leið
fíngerðu og þúsundföldu ívafi nýrrar reynslu, hálfmótaðra hugmynda og kennda.
Því aðeins, að sá efniviður hljóti mótun og merkingu, getur verið um framvindu að
ræða. Hann er andlegt hráefni hvers tíma, afl umbreytinga og látlausrar aðlögunar
mannsins við ný skilyrði. Hlutverk lista er sú miðlun, að færa hinn myndlausa
nýgróður mannfélags í form og veita honum skilgreinda merkingu, um leið og þær
auka á gildi hans með forminu sjálfu.21
Björn talar um „efnivið“ sem „hlýtur mótun og merkingu“, „andlegt hráefni
hvers tíma“; um „umbreytingar“ og aðlögun mannsins. Séu þessar hugmynd-
ir yfirfærðar á Skólavörðuna má hæglega sjá að hið byggða umhverfi getur
átt í gagnkvæmu sambandi við lifaða reynslu á hverjum tíma. Arkitektúr í
víðum skilningi, sem byggð eining af einhverju tagi, býður því á hverjum