Andvari - 01.01.2019, Síða 134

ANDVARI HEIMSMYNDIR, ÖGURSTUNDIR, MANNTAFL 133
storische Miniaturen og kom út 1927. Ekki kemur fram í íslensku bókinni
hvers vegna einum upprunalegu þáttanna er sleppt, en í honum segir frá að-
vífandi aftöku rússneska rithöfundarins Fjodors Dostojevskís og náðun hans
á síðustu stundu.
Í þessum stuttu þáttum yddar Zweig ákveðin söguleg augnablik eða
dregur upp myndir af afdrifum einstaklinga sem fara á ystu nöf lífsreynsl-
unnar eða fórna jafnvel lífinu með afrekum sínum, eins og suðurpólsfarinn
Robert Scott sem fjallað er um í einum þættinum. Stundum leggur Zweig
megináherslu á hetjulund sem ekki varð séð fyrir. „Scott: einhver kapteinn
úr enska sjóhernum. [...]. Ekkert í fari hans bendir á hetjuna, ofurmennið“,
en sá styrkur birtist þegar á reynir.23 Eða gerir það ekki, eins og í tilviki
Emmanuels de Grouchys marskálks sem segir af annarstaðar í bókinni, í
þætti sem snýst um orustuna miklu við Waterloo 18. júní 1815. Grouchy
getur ekki tekið sjálfstæða ákvörðun um að skunda sem snarast til stuðnings
við Napóleon keisara sinn þótt hann heyri í fallbyssunum og viti að orustan
er hafin – og þetta hik getur hafa ráðið úrslitum, ekki aðeins við Waterloo
heldur um sögu Evrópu næstu áratugi. Það er raunar athyglisvert að Zweig,
þessi einlægi friðarsinni, stenst ekki mátið að ganga í lið höfunda eins og
Walters Scotts og Stendhals sem höfðu samið kunnar lýsingar á þessari or-
ustu og gert hana að bókmenntasviði:
Hún er mikilfengleg og margbreytt, hvort sem á hana er litið nær eða fjær, frá
sjónarhóli hershöfðingjans eða úr söðli brynriddarans. Hún er listaverk, vegna þess
leikræna óþols, sem hún vekur, með sífelldum umskiptum ótta og vonar, sem ráðast
skyndilega á úrslitaaugnablikinu með hruni og tortímingu; hún er fyrirmynd full-
komins sorgarleiks, vegna þess að örlög Evrópu voru hér óaðskiljanleg frá örlögum
einstaks manns, og að sá ævintýralegi vafurlogi, sem jafnan hafði leikið um tilveru
Napóleons, þýtur hér einu sinni enn eins og litskrúðug leifturfluga upp í sjöunda
himin, áður en hann hrapar í dauðateygjunum og slokknar að eilífu.24
Zweig er sér vitaskuld meðvitaður um að þetta „listaverk“ fól í sér slátr-
un þúsunda einstaklinga, en sviðsmyndin er sveipuð sögulegum og róman-
tískum ljóma sem hann stenst ekki, og Magnús Ásgeirsson tryggir að sú
kennd skili sér með afbrigðum vel á íslensku. Víðar í ritum Zweigs birtist
hrifning hans á hæfileikum Napóleons en þeir sem þekkja til höfundarverks
Zweigs vita jafnframt að þar er um að ræða aðdráttarafl þess sem bíður
að lokum mikinn ósigur og verður miðpunktur „hruns og tortímingar“ á
ögurstundu. En Napóleon deilir þeirri stund, því andartaki, með marskálk-
inum Grouchy, sem ekki fær risið til móts við aðstæður; hann persónugerir
hikið – sem Zweig þjappar saman í „veraldarmínútu“ og raunar alveg niður í
„eina sekúndu“ í kolli Grouchys, þegar hann tók ákvörðun um að breyta ekki
þeirri áætlun sem lögð hafði verið fyrir hann.