Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2022, Side 217

ITAMAR EVEN-ZOHAR
216
kæfir nýmælin ná þýðingar af þessu tagi aldrei raunverulegri fótfestu. En ef
nýmælin breiðast út kann listbrögðum (valkostum) þýddra bókmennta að
fjölga og sveigjanleiki þeirra að aukast. Það er aðeins á miklum breytingar-
tímum í bókmenntum markmenningarinnar að þýðandi er tilbúinn að leita
langt út fyrir hina rótgrónu valkosti og feta nýjar leiðir í endursköpun á
textavenslum frumtextans. Við skulum hafa í huga að þegar stöðugleiki ríkir
og fjölkerfið er andsnúið tilraunum er örðugt að flytja inn þær einingar sem
markmenninguna skortir. En opnunarferli kerfisins mun smám saman draga
úr fjarlægðinni milli ólíkra bókmennta og skapa með tíð og tíma aðstæður
þar sem kvarðar þess sem (samkvæmt hefðinni) er viðunandi og jafngilt geta
að verulegu leyti skarast. Þannig er þessu varið innan evrópskra bókmennta,
þó að í sumum tilvikum sé gangverk útilokunarinnar svo skilvirkt að mögu-
leikarnir sem ég hef lýst eru af skornum skammti.
Það segir sig sjálft að þegar þýddar bókmenntir eru í jaðarstöðu haga
þær sér með allt öðrum hætti. Hér leggur þýðandinn allt kapp á að finna
bestu tilbúnu fyrirmyndirnar við þýðingu erlenda textans og er afleiðingin
oft ófullnægjandi þýðing eða (eins og ég myndi vilja orða það) meira bil er á
milli ætlaðs jafngildis og þess sem talist getur viðunandi.
Félagsleg virðing þýðinga innan bókmennta veltur, með öðrum orðum,
ekki bara á stöðu þýddra bókmennta innan fjölkerfisins heldur mótast sjálft
þýðingarferlið að miklu leyti af þeirri stöðu. Og raunin er sú að ekki er hægt
að svara í eitt skipti fyrir öll, óháð sögu og samhengi, hvað þýðing sé; svarið
verður að grundvallast á þeim athöfnum sem setja fjölkerfinu skorður. Frá
þessum sjónarhóli er þýðing ekki lengur fyrirbæri sem hefur fastmótað eðli
og endimörk heldur er um að ræða starfsemi sem er háð öllum fyrirliggjandi
tengslum á vettvangi tiltekins menningarkerfis. Þess vegna er útilokað að
meðhöndla lykilhugtök á borð við jafngildi og viðunandi þýðing af sanngirni
nema maður taki til greina áhrifin sem aðstæðurnar innan fjölkerfisins hafa í
för með sér. Ég tel að vanræksla á þessu sviði sé meðal helstu annmarka nú-
tímaþýðingarfræði þar sem þau byggja um of á stöðnuðum viðmiðunum eða
lítt þróuðum bókmenntakenningum. Ég hef reynt að draga fram nokkur at-
riði sem gætu auðveldað okkur að móta spurningar sem máli skipta varðandi
stöðu bókmenntanna.
Jón Karl Helgason þýddi