Andvari - 01.03.1969, Side 130

128
GYLFI 1>. GÍSLASON
ANDVARI
vald var í höndum löggjafarsamkomu og framkvæmdavaldinu dreift á héraðs-
höfðingja. Þetta ríki stóð í meira en 300 ár. Þar ríkti velmegun, og þar þróaðist
þroskuð menning. Urn það leyti, er þetta ríki leið undir lok á 13. öld og kornst
undir Noregskonung, er talið, að um 75 þúsund manns hafi búið á íslandi, en
um 300 þúsund í Noregi. Um síðustu aldamót voru íslendingar hins vegar um
það hil jafnmargir og þeir höfðu verið sjö til átta öldum áður, cn Norðmenn
voru þá orðnir á þriðju milljón að tölu. Öldum saman lutu íslendingar fyrst
Norðmönnum og síðar Dönum. Um miðja síðustu öld hófu þeir sjálfstæðisbar-
áttu sína í kjölfar frelsishreyfinganna, sem þá fóru urn Evrópu. 1845 var hið
forna Alþingi endurreist sem ráðgefandi samkoma, 1871 var fjárhagur Islands
skilinn frá ljárhag Danmerkur, 1874 fékk Alþingi löggjafarvald í sérmálum ís-
lands og 1904 fékk landið heimastjórn, þegar fyrsti íslenzki ráðherrann var skip-
aður með búsetu í Reykjavík og ábyrgð gagnvart Alþingi. 1918 var fullveldi
landsins síðan viðurkennt, og er því íslenzkt frdlveldi 50 ára nú urn þessar
mundir. 1944 var lýðveldi stofnað á íslandi.
Á þeim 50 árum, sem liðin eru síðan fullveldi íslands var viðurkennt, hafa
orðið stórkostlegar breytingar á íslandi. Fullveldisviðurkenningin hafði samt í
reynd ekki úrslitaþýðingu fyrir íslendinga. Hún firrti þá ekki skyndilega erlend-
um yfirráðum. Sannleikurinn er sá, að allt frá því að íslendingar fengu heima-
stjórn 1904 höfðu Danir í raun og veru engin afskipti af stjórn íslenzkra mála.
Heimastjórnin var hins vegar stórmerkt spor í íslenzkri sögu frá öllum sjónar-
miðum séð. Hún flutti æðsta valdið í íslenzkum málum inn í landið, á íslenzkar
hendur, og í kjölfar þess fór mikil bjartsýnisalda um landið. Þegar dregið hafði
að aldamótunum síðustu, hafði iðnhyltingin hafizt á íslandi, miklu síðar en
annars staðar í Vestur-Evrópu. Hún færði íslendingum fyrst skúturnar, en síðan
vélskip og botnvörpunga. Þá fyrst skópust skilyrði til þess að hagnýta mestu auð-
lind landsins, hin góðu fiskimið kringum landið, sem ekki hafði verið hægt að
sækja á litlum báturn. Fiskaflinn margfaldaðist. íslendingar veiða nú meiri fisk
á íbúa en nokkur önnur þjóð í víðri veröld eða um þrjú þúsund kíló á hvert
mannsbarn árlega. Á öllum sviðum atvinnulífs og viðskipta urðu rniklar breyt-
ingar og framfarir. Verzlunin, sem um aldamótin síðustu hafði nær öll verið í
hcndum danskra kaupmanna, komst á íslenzkar hendur. Líklega hefur í engu
landi gerzt jafngagnger atvinnubylting á jafnskömmum tíma og átt hefur sér
stað á íslandi á þessari öld. Ef hér hefði ekki verið urn að ræða örlög einnar fá-
mennustu þjóðar veraldar, hefði það, sem verið hefur að gerast á íslandi síðan
um aldamótin síðustu, eflaust vakið mikla athygli með öðrum þjóðum. En örlög
smáþjóðar á eylandi í nyrztu höfum verða varla talin sæta tíðindum í veraldar-
sögunni.