Andvari - 01.03.1969, Síða 148

146
SVEINN SKORRI IIÖSKULDSSON
ANDVARl
sínum eins og sönnunargagn fyrir gamla Goethe, og ef til vill er hann saminn
sem slíkur. HingaS til hefur Laxness löngum talið hcimspeki eiga vafasöm erindi
í skáldverk. Það væri samt efni í dálitla ritgerð, sem vonandi verður skrifuð, að
bera saman heimspeki doktoranna Sýngmanns og Pjeturss.
Frásagnarháttur og formgerð Kristnihalds undir Jökli markast af öryggi meist-
arans, nálgast stundum íþrótt sjálfrar sín vegna, sem minnir á loftfimleika. Sagan
er merkileg tvíbyttna. Einfaldast er e. t. v. að nálgast hana sem hreina raunsæi-
lega lýsing á kvennafari prestlings vestur á Snæfellsnesi. Þar hefur um sinn búið
sérlegur klerkur, sem konan stökk frá. Eljari prests, dr. Sýngmann, á sér búngaló
á prestssetrinu, deyr þar í veiðiferð. Sameiginleg kona þeirra mága kemur of
seint í jarðarförina, en bætir sér upp þá missu með því að gamna sér við prest-
linginn, sem söguna segir og sendur var til að kanna háttu og siðu þjóða vestur
þar.
Málið er þó ekki svo einfalt. Dr. Sýngmann er enginn venjulegur hjóna-
djöfull, heldur höfundur heimspekistefnu, gott ef ekki guð. Prestsfrúin, sem auk
annars var kjördóttir doktors, móðurforsjá léttlætiskvenna og nunna, hafði e. t. v.
dáið úti í heimi, og í sama mund dró hann laxfisk ægifagran úti á íslandi. Sam-
kvæmt teóríunni misgrárri bjó sál konunnar í fiski þessum, varðveittum í jökli.
Lærisveinar Sýngmanns sækja laxinn, sem orð lék á, að væri lík, og um leið og
hann veltur úr hylki sínu stokkfreðinn, heilsar konan upp á viðstadda.
Hér hlýtur jafnvel hinn harðsnúnasti raunsæismaður að játast auðmjúklega
undir töfrabrögð meistarans. Varð þama lífmögnun, eða kom konan óraveguna
ströngu frá gleðihúsum og klaustmm. Það er aðeins á færi snillinga einna að
yfirvinna tregðu lesenda sinna frammi fyrir svona fantasíu.
Upp frá þessu til söguloka leikur Laxness tveim sverðum senn af ótrúlegri
íþrótt. Er konan draugur eða holdi klædd? Hvað er veruleiki og hvað draumur?
Frá þessu sjónarmiði má strax frá upphafi lesa söguna í tveimur plönum, og
færni höfundar birtist í því að fara samtímis fram tveimur sögum og ferðast að
því er virðist milli tveggja heima.
í áðurnefndri grein sinni, Persónulegum minnisgreinum um skáldsögur og
leikrit, segir Laxness:
„Ekki er heldur ótítt að menn leiðist til að nota skáldsöguna í einhverju því
skyni sem henni liggur fjarri eða jafnvel geingur gegn eðli hennar. Stundum er
reynt að gera hana að klakstöð fyrir þesskonar táknmál sem einna helst á heima
í goðafræði og trúarbrögðum; ellegar menn vilja hafa hana að prédikunarstóli
eða gera úr henni vagn sem flytji mönnum heim sannleikann.
Sagnaskáld eru annálahöfundar í hjarta sínu en ævintýrasmiðir að íþrótt."
Ef ég skil höfundinn rétt, virðist vaka fyrir honum eitthvað, sem kalla mætti