Andvari - 01.01.1985, Side 27

ANDVARI
SIGURÐUR ÞÓRARINSSON
25
XI
Sumarið 1939 efnclu norrænir fornleifafræðingar til sameiginlegra
rannsókna á fornum bæjarrústum og öðrum mannvistarleifum í Þjórs-
árdal. Danski fornleifafræðingurinn Aage Roussell gróf ásamt Krist-
jáni Eldjárn upp bæ Gauks Trandilssonar á Stöng, en Matthías Þórðar-
son þjóðminjavörður kannaði bæ og kirkjugarð á Skeljastöðum. Upp
úr kirkjugarðinum komu 66 beinagrindur, og rannsakaði Jón Steffen-
sen prófessor þær.
Sigurður Þórarinsson tók þátt í rannsóknum þessum sem jarð-
fræðingur, með það fyrir augum að beita öskulögum til að tímasetja
eyðingu dalsins. Komst Sigurður að þeirri niðurstöðu, að Heklugos
árið 1300 hefði eytt dalnum og lýsti henni í ritgerðinni „Þjórsárdalur
och dess förödelse" í Forntida gárdar i Island, safnriti um fornleifafræði-
rannsóknirnar 1939 sem kom út hjá Munksgaard í Kaupmannahöfn
1943. Tímasetningin „Hekla 1300“ náði fljótlega sessi í erlendum
ritum, og hefur reynzt þaulsætin þar þótt nýrri rannsóknaniðurstöður
sýndu hana vera ranga.
í áðurnefndri grein þeirra Sigurðar og Hákonar Bjarnasonar, sem
birtist í Geografisk Tidsskrift 1940, er lýst útbreiðslu þriggja laga, sem tal-
in eru vera frá Öskju 1875, Öræfajökli 1727 og Heklu 1300. Aldur
síðarnefndu laganna tveggja byggðu þeir á rituðum heimildum: I sam-
tímalýsingu sr. Einars Hálfdánarsonar á gosinu 1727 er nefndur
„vikur, hvítur og póróttur"20, og villti það um fyrir þeim félögum, því
eins og síðar átti eftir að koma í ljós var hið hvíta lag á Suðausturlandi
frá Öræfajökulsgosinu 1362.
Heklugosi árið 1300 er rækilegast lýst í Lögmannsannál, þar sem sá
hluti er að gosinu lýtur er enn varðveittur í frumhandriti með hendi
Einars prests Hafliðasonar. Þar segir (fært til nútímastafsetningar):
MCCC. Elds uppkoma í Heklufelli með svo miklu afli að fjallið
rifnaði svo að sjást mun mega meðan Island er bvggt. I þeim eldi
léku laus björg stór sem kol á afli, svo að af þeirra samkomu urðu
brestir svo stórir að heyrði norður um land og víða annars staðar.
Þaðan fló vikur svo mikil á bæinn í Næfurholti, að brann þak af
húsum. Vindur var af landsuðri, sá er bar norður yfir landið sand
svo þykkan að, á meðal Vatnsskarðs og Öxarf jarðarbeiðar með
svo miklu myrkri, að engi maður vissi hvort var nótt eður dagur,
úti né inni, meðan niður rigndi sandinum á jörðina og huldi svo
alla jörðina af sandinum. Annan dag eftir fauk svo sandurinn að
menn fátu trautt leið sína í sumum stöðum. Þessa tvo daga þorðu