Menntamál - 01.12.1963, Blaðsíða 28
114
MENNTAMÁL
legs viðbragðs verði lyllri og gildismeiri, ef litið er á hvort
tveggja, orsökina og tilganginn.
Enn ræðir höfundur um gagnsleysi og tilgangsleysi hins
mannlega milliþdttar á jörðinni.1) Hér er upp kveðinn ótví-
ræður gildisdómur. En gagnsemi og tilgangur eru afstæð
hugtök. Og hver á að meta það? Gildi er aldrei af vitundar-
lausum heimi. Gildi er aðeins þar, sem vitund er, og tel
ég þá vitund í svo rúmri mérkingu, að tilfinningin t. d.
komizt þar einnig fyrir. Gildi tímabils, gildi hvers lifs er
ekki það, sem týnt er og horfið, gleymt og grafið eftir
milljónir ára, þar sem engin, bókstaflega engin merki sér
eftir; gildi þess er reynsla hvers af sjálfum sér og öðrum
og annarra af honum. Lífsgildi manns markast m. a. af end-
urskini eða skugga sjálfs hans í annarra vitund. Það er því
marklaust með öllu að meta gildi þess eftir allsleysi, þar á
meðal vitundarleysi, útdauðs hnattar að liðnu mannkyni.
Og gagnsemi þess? Gagnsamlegur homo sapiens? Einnig
það er marklaus spurning, nema fylgi: Gagnsamlegur hverj-
um?
Um tímann segir Rousseau, að það séu yfirleitt geð-
sjúklingar einir, sem ruglist á því, livað sé liðið og hvað
sé ókomið. Hér myndi nægja að benda á venjulega drauma
venjulegra manna, þar sem oft er harla óljóst, hver vitund-
aratriði eru ný og hver minning ein, og er öllu blandað
saman. En auk þess má minna á forsögn á ókomnum röðum
að skilningi ameríska sálfræðingsins Rliines og berdreymi
að skilningi brezka verkfræðingsins Dunnes og vangaveltur
hans um tímann og mismunandi tímaraðir, þar sem vitund
einstaklings geti við sérstaka stillingu borizt inn á liðinn
eða ókominn atvikaferil að venjulegum skilningi. Landi
Rousseaus, Alexis Carrel, telur einnig örðugt að rengja
1) Með því á liöfundur við liveríula og takmarkaða vist mannsins
á jörðinni, en aðrar tegundir fóru á undan honum, og aðrar nýjar
munu leysa hann af hólmi.