Sjómannadagsblaðið - 05.06.1988, Blaðsíða 144

142
SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ
MINN ÆÐSTI DRAUMUR VAR AÐ VERÐA
SKIPSTJÓRI Á AFLASKIPI
RÆTT VIÐ GILS GUÐMUNDSSON
Skútuöldin, höfuðrit Gils
Guðmundssonar, hefur nú
selst í um 9 þúsund eintökum
— og verður það að teljast harla fá-
títt að rit um atvinnuhætti öðlist slík-
ar vinsældir. En Skútuöldin er ekki
aðeins ómetanleg heimild, heldur
einnig mjög læsilegt rit, fróðlegt og
skemmtilegt.
Gils var tæp þrjú ár að vinna að
þessu stóra verki sem í annarri út-
gáfu var prentað í fimm bindum.
Guðjón O. Guðjónsson bókaútgef-
andi átti frumkvæði að bókinni og
kostaði samningu hennar. Telur Gils
að Guðjón Ó. sé að líkindum fyrsti
bókaútgefandi á Islandi sem beinlín-
is ræður mann upp á mánaðarlaun til
að skrifa fyrir sig bók. Gils hófst
handa vorið 1943, samdi þá ávarp til
skútumanna sem hann dreifði um
landið og sagði þar meðal annars:
„Þilskipin eiga sér mikla og merki-
lega sögu. Óhætt er að fullyrða, að
útgerð þeirra var einhver traustasta
undirstaða allra framfaranna, sem
hér urðu á öldinni sem leið. Aldrei
hefði íslendingum tekist að rétta við
eftir áþján margra alda, ef þeir hefðu
haldið áfram að „dorga dáðlaust upp
við sand," og eftirlátið útlendingum
einum að standa við stjórnvöl á
glæstum fiskisnekkjum. Sá mikli
fengur, sem þilskipin fleyttu að
landi, gerði okkur kleift að rétta úr
kútnum, bæði andlega og efnalega.
Kynslóð skútualdarinnar tók við litl-
um og lélegum kænum, en kom sér
upp fríðum flota. Sú kynslóð tók við
atvinnuvegunum örsnauðum og nið-
urníddum, en skilaði þeim bjarg-
álna. Hún tók við landinu í áþján,
skilaði því frjálsu. Hún tók við tung-
unni spilltri, skilaði henni hreinni.
Hún tók við þjóðerniskenndinni í
svefni, skilaði henni vakandi. Á fá-
um áratugum var hinum ægilegu vá-
gestum skorts og kvíða bægt frá ís-
lenskum dyrum. Á skömmum tíma
Þessi mynd af Gils var tekin 1946, um þaö
bil sem hann lauk við samningu Skútuald-
arinnar.
var sinnulítil og sofandi þjóð glað-
vöknuð og tekin að sinna verkefn-
um, sem hvarvetna biðu. Margt
hjálpaðist að til að skapa þessar
miklu og snöggu breytingar. En þil-
skipaútgerðin var hin hagræna und-
irstaða alls þessa. Þess vegna er það
brýn nauðsyn að halda til haga öllum
fróðleik um þessi efni, stórum og
smáum. Slíkt er hrein og bein
skylda, ekki aðeins gagnvart hinni
liðnu kynslóð, heldur miklu fremur
vegna framtíðarinnar."
Á árunum 1943-1944 ferðaðist
Gils um landið, fór í helstu verstöðv-
ar, ræddi við gamla menn og sögu-
fróða, og spurðist fyrir um hvar
skráðar heimildir væri helst að finna.
Bókin kom fyrst út í tveimur geysi-
þykkum bindum, 1944 og 1946, og
fékk undireins hinar bestu viðtökur;
fyrra bindið þurrkaðist t.d. upp á
örfáum dögum, alls fjögur þúsund
eintök. „Það voru skemmtilegustu
dagar sem ég hef lifað," segir Gils:
„Það hafði engum komið til hugar að
bókin fengi aðrar eins viðtökur."
Áhugi Gils á skútuöldinni vaknaði
strax í bernsku hans í Önundarfirði.
Hann er fæddur á gamlársdag 1914
að Hjarðardal innri í Mosvallar-
hreppi, sonur Guðmundar Gilsson-
ar bónda þar og Sigríðar Hagalíns-
dóttur. Áður en faðir hans fór að
búa hafði hann verið skútuskipstjóri
og svo var um fleiri bændur í Önund-
arfirði. Þegar þeir komu saman voru
því gjarnan rifjaðar upp sögur frá
sjómennsku þeirra á skútunum og
tók Gils snemma að leggja við hlustir
þegar skútusvalkið bar á góma. Og
þegar Gils hafði lokið kennaraprófi
rúmlega tvítugur, fór hann að safna í
tómstundum sínum ýmsum frásögn-
um og fróðleik um sjósókn Vestfirð-
inga á liðnum tímum. Segir hann að
það hafi vakað fyrir sér að semja
síðar bók sem borið gæti heitið
Vestfirskir sjómenn.
í formála að seinni útgáfu Skútu-
aldarinnar lætur Gils svo um mælt:
„Þá skal að lokum nefndur til sögu
maður, sem hvergi er getið í fyrstu
útgáfu Skútualdar, en á þó að líkind-
um meiri þátt í því en nokkur annar
að ég fór að glíma við þetta efni. Sá
maður er faðir minn, Guðmundur
Gilsson. Hanp hafði verið skútu-
skipstjóri í nokkur ár um það leyti
sem ég fæddist og tók að vaxa úr
grasi. Faðir minn er ekki sjálfhælinn
maður og sagði lítt afrekssögur af
sjóferðum sínum. En frá öðrum
barst mér snemma vitneskja um það,
að hann hefði verið farsæll skipstjóri
og sómt sér með prýði í röðum vest-
firskra skútumanna á lokaskeiði
hinna seglprúðu gnoða. Ef til vill á
myndin í litlu stofunni heima — hóp-
mynd af mönnunum ungu og vask-
legu sem útskrifuðust úr Stýri-
mannaskólanum vorið 1912, drjúgan
þátt í að ég lét á sínum tíma tii leiðast
að skrá söguþætti skútualdar."