Uppeldi og menntun - 01.01.1994, Blaðsíða 27

____________________________________________ HRAFNHILDUR RAGNARSDÓTTIR
Hins vegar studdu niðurstöður þessarar rannsóknar ekki tilgátu mína um
áhrifamátt tungumálsins í hugtakamótun. Þótt dönsk börn noti og heyri í daglegu
máli orð, sem á gegnsæjan hátt veita upplýsingar um mikilvæg fjölskylduvensl, átta
þau sig ekki nærri strax á merkingu þeirra. Svo virðist sem börnum nýtist ekki
upplýsingar um fjölskylduvensl sem þeim eru tiltækar í móðurmálinu, a.m.k. ekki
fyrr en um eða eftir sex til sjö ára aldur. Sama kom raunar í ljós þegar athuguð var
notkun íslensku barnanna á munnlegum upplýsingum um hugtökin dóttir og sonur
sem fólgnar eru í föðurnafnakerfi okkar og spurningum sem tengjast því (sjá Hrafn-
hildur R. 1989,1990). Ég hlýt því að draga þá ályktun af niðurstöðum þessarar rann-
sóknar að tungumálið eitt og sér sé ekki veigamikill áhrifavaldur í þróun hugtaka
um fjölskylduvensl.
Þessar niðurstöður eru allar mjög í samræmi við kenningar Piagets og vitrænu
samvirknistefnunnar um tengsl máls og hugsunar, stefnu vitsmunaþroska og þró-
un rökhugsunar. En þar með er ekki alveg öll sagan sögð, því jafnvel þótt vitsmuna-
þroskinn sé greinilega mikilvægt hreyfiafl hugtakaþróunar á þessu sviði, getur
hann ekki verið hér einn að verki. Ef svo væri, ættu íslensku börnin að standa jafn-
fætis dönsku börnunum, en eins og fram hefur komið höfðu þau forskot í öllum
svörum varðandi vensl í eigin fjölskyldu.
í leit að skýringum á þessum óvæntu niðurstöðum er ómaksins vert að fara í
smiðju til þeirra sem fetað hafa í fótspor Vygotskys og þróað samvirknistefnuna inn
á nýjar brautir á seinni árum. Eins og kunnugt er lagði Piaget áherslu á það í kenn-
ingum sínum að einstaklingurinn byggi upp þekkingu sína og skilning í víxlverk-
andi samskiptum við bæði efnislegt og félagslegt umhverfi sitt. Rannsóknir hans
sjálfs og skýringar snerust þó að langmestu leyti um þær breytingar sem verða innra
með barninu fyrir áhrif frá efnislegu umhverfi þess, og á stundum virðist hann í raun
ætla félagslegum samskiptum barnsins og áhrifum frá öðru fólki lítið rúm. A
undanförnum áratugum hafa þróunarsálfræðingar hins vegar beint rannsóknum
sínum kerfisbundið að því félagslega og menningarlega samhengi sem börn vaxa upp í
og hvernig það mótar og hefur áhrif á þroska þeirra. í niðurstöðum mínum eru ýmis
teikn um það að aðstæður barnanna og reynsla, í víðtækum skilningi, hafi áhrif á próun
frændsemishugtaka, þó að þær upplýsingar sem börnin fá beinlínis í gegnum tungu-
málið skipti ekki sköpum. íslensk börn alast upp í litlu og einlitu samfélagi þar sem
mikil áhersla er lögð á fjölskylduvensl, og umræður um þau svífa alls staðar yfir
vötnunum. Raunar má styðja það tölulegum upplýsingum úr þessari rannsókn að
íslensk börn séu í tíðari tengslum við stórfjölskyldu sína en danskir jafnaldrar
þeirra. Samkvæmt upplýsingum foreldra barnanna í úrtakinu hitta íslensk börn afa
sína og ömmur, sem og föður- og móðursystkini oftar en dönsk börn. Munurinn er
raunar svo mikill að hann mælist tölfræðilega marktækur.15 íslenska föðurnafna-
kerfið gerir það líka að verkum að sífellt er verið að rekja ættir og staðsetja unga sem
aldna í ættartrjám. Þessi sérstaða gerir þetta hugtakasvið sjálfsagt nærtækara ís-
15 Á eyðublaðinu sem foreldrar barnanna í úrtakinu fylltu út (sjá einnig neðanmálsgreinar nr. 1 og 2 ) voru þeir
m.a. beðnir um að meta hversu oft barnið hitti hvern ættingja um sig með því að krossa við einn fjögurra val-
kosta. Börnunum voru síðan gefin stig eftir tíðni samskiptanna. Meðalstigafjöldi íslensku barnanna (4, 6 og 8
ára) var 8,94 stig, meðalfjöldi dönsku barnanna 6,84 stig. T=-5,39, DF:117; p < 0,005.
25