Hugur - 01.01.2002, Síða 38

Hugur
G.E.M. Anscombe
eftir að reita mig til reiði.“ Hér er kannski rétt að benda á að mistök eru
að ætla að ekki sé hægt að eiga val um það hvort athöfn eigi að fylgja
hvöt. Dæmi um slíkt gæti verið þegar Platon segir við þræl: „Ég mundi
berja þig ef ég væri ekki reiður.“ Annað dæmi væri maður sem heíði fyr-
ir reglu að segja aldrei neitt um ákveðna manneskju vegna þess að hann
gæti ekki talað um viðkomandi án þess að gefa í skyn öfund - nú, eða að-
dáun.
Við höfum nú gert greinarmun á afturvísandi hvöt og andlegri orsök.
Við höfum komist að því að það sem gerandinn gefur upp sem svar við
spurningunni „hvers vegna?“ er, að minnsta kosti hér, ástæða til athafn-
ar ef hann lítur á það sem gott eða illt og athöfn sína sem gagn- eða skað-
lega. Ef við gætum til dæmis leitt honum fyrir sjónir að sú athöfn sem
hann hefur hefnt sín fyrir eða athöfnin sem hann hefur framið í hefnd-
arskyni hafi verið með öllu skaðlaus eða jafnvel til góðs þá gefur hann
ekki lengur upp ástæðu fyrir verknaði sínum nema að undanfórnum orð-
unum „ég hélt.“ Ef um er að ræða fyrirhugaða hefnd lætur hann annað
hvort af áætlun sinni eða breytir ástæðu sinni. Engin slík uppgötvun
gæti haft áhrif á fullyrðingu um andlega orsökun. Enn liggur ekki fyrir
hvort gagn og skaði gegna almennt lykilhlutverki í ásetningshugtakinu.
Þegar hér er komið sögu hefur aðeins verið íjallað um gagn og skaða til
að greina afturvísandi hvöt frá andlegri orsök. Þegar spurningunni
„hvers vegna?“ um yfirstandandi athöfn er svarað með lýsingu á fram-
tíðarástandi hefur andleg orsök þegar verið útilokuð með tilvísun til
framtíðar. Enn sem komið er virðist óþarfi að telja ásetninginn góðan eða
slæman í eðli sínu.
En lítum nú á eftirfarandi dæmi:
Hvers vegna gerðirðu það?
Vegna þess að hann sagði mér það.
Er þetta orsök eða ástæða? Það virðist að miklu leyti velta á því hver at-
höfnin eða kringumstæður hennar hafi verið. Oft er réttast að hafna öll-
um greinarmuni á því hvort eitthvað er ástæða eða orsök af því tagi sem
um er að ræða. Slíkri orsök var einmitt lýst sem því sem óskað er eftir
þegar gerandinn er spurður hvað hafi leitt til athafnarinnar en það að
gefa upp ástæðu gæti talist fullnægjandi svar við slíkri spurningu. Og
hvernig ættum við að greina milli orsakar og ástæðu ef við heíðum hengt
hattinn okkar á snaga vegna þess að gestgjafinn hefði sagt: „Hengdu
hattinn þinn á snagann þarna“? Ég held það væri ekkert fremur rétt að
kalla það ástæðu en andlega orsök þótt hlýðnin við beiðnina feli í sér
skilning á orðunum sem sögð eru. Þetta má líta á sem tilraun til að
36
J