Hugur - 01.01.2002, Blaðsíða 59

Sálin í Hrafnkötlu'
Hugur
Einhverjum kann að þykja undarlegt að ég dragi afstæðis- og hug-
hyggju (súbjektífisma) upp á sömu seil. Þeir gætu sagt að ég gefi mér
þessa niðurstöðu í krafti skilgreiningar minnar sem sé engan veginn
fullnægjandi. Við skulum líta á svar mitt við þessum andmælum: Marg-
ir afstæðissinnar segja að sérhveijum staðli megi beita með misskjm-
samlegum hætti, túlkanir eru ekki handan rökfærslu þótt beitingarhátt-
ur þeirra sé afstæður við staðla. Meinið er að afstæðishyggjumaðurinn
getur ekki útilokað að sérhver túlkunarheimur hafi sína sérstöku rök-
vísi, óskiljanlega öðrum. Og er þá einhver rökvísi til, getur afstæð rökvísi
verið nokkuð annað en kippi af leikreglum í mismunandi leikjum, og
hvað hafa slíkar leikreglur með skynsemi að gera? Auk þess getur af-
stæðissinninn ekki alhæft um staðla vilji hann vera trúr sjálfum sér.
Hann getur ekki útilokað að til séu staðlar sem beita megi fyllilega
„spontant“, án nokkurra raka. Satt best að segja getur hann ekki útilok-
að að slíkt og þvílíkt eigi við um alla staðla þegar dýpra er skyggnst.
Hann hlýtur að líta svo á að krafan um rökvíslega beitingu staðla sé skil-
yrt (kontingent), vel má hugsa sér veröld afstæðra staðla þar sem rökvís-
in má sín einskis. Þess utan er máttur skynseminnar harla lítill ef staðl-
ar eru afstæðir við ósammælanlega merkingarheima. Ef þess lags merk-
ingarheimar eru til þá eru þeir luktir inn í sjálfa sig, ekki ósvipað og per-
sónulegur smekkur hlýtur að vera. Ég get aldrei gert smekk annarra að
mínum, aldrei verið viss um að ég upplifi listaverk með sama hætti og
aðrir. Hughyggjumaðurinn gæti bætt við að smekkbundnar túlkanir séu
ósammælanlegar rétt eins og staðalbundnar túlkanir eru að mati rót-
tækra afstæðissinna (hér sjáum við enn einn snertiflöt milli afstæðis- og
hughyggju). Aukinheldur getur afstæðissinninn ekki verið viss um að
beitt sé stöðlum við túlkanir í öllum merkingarheimum, kannski er slík
túlkun persónubundin í sumum, já jafnvel öllum merkingarheimum.
Þannig á afstæðishyggjan ýmislegt sameiginlegt með hughyggjunni. í
þeirri síðarnefndu felst að ágæti túlkana sé afstætt við smekk og skynj-
un einstaklings, afstæðishyggjan hefur sem röklega forsendu að túlkan-
ir séu afstæðar við staðla sem ekki eru hlutlægir. Staðlar þessir eru hug-
lægir (súbjektífir) í þeim skilningi að þeir verða hvorki studdir né hrakt-
ir með rökum. Hið sama gildir um smekkbundna túlkun ef hughyggjan
(súbjektífisminn) á við rök að styðjast. Af þessu má sjá að fylgjendur af-
stæðis- og hughyggju eiga það sammerkt að vera efins um möguleikann
á skjmsamlegri túlkun fagurbókmennta. Stefnurnar tvær eru því grein-
ar af sama meiði, meiði efahyggju.5 Hyggst ég nú nota penna minn til að
5 ítarlegri gerð af þessari rökfærslu má finna í bók minni Minerva and the Muses.
The Place of Reason in Aesthetic Judgement (Kristiansand: Hoyskoleforlaget,
1999) bls. 20-26.
57