Hugur - 01.06.2002, Page 65

Refir og broddgeltir, dýrlingur og snákur
Hugur
sjúkdóma vegna fordóma (forsetninga) sem eru innbyggðir í fræði
þeirra án þess að hafa nein ströng rök í málinu. í þessum skilningi
orðsins má þá segja að sannleikurinn falli að ýmsum fyrirframgefnum
viðmiðum. Kenningarnar gera það. Meðal þessara viðmiða kunna að
vera aðferðir stjörnufræðinnar, kraftfræðinnar og stærðfræðinnar sem
þarf til að leiða sannindin um tunglið og höf jarðar í ljós.
Segjum að kenningin um tunglið og sjávarfóllin falli að eða ráðist af
einhveijum fyrirframgefnum viðmiðum eins og vísindalegum aðferð-
um. En þar með er ekki sagt að hún ráðist ekki líka af tunglinu, haf-
inu og jörðinni. Það gerir hún reyndar að ýmsu leyti. Tunglið, hafið og
jörðin eru til dæmis ein kveikjan að kenningunni. Hitt skiptir þó
meira máli hér og nú að þau þijú ráða sannleika í öðrum skilningi
orðsins „sannleikur“ en þeim að sannleikur sé sönn kenning. Þá er
sannleikurinn sannleiksgildi, sá eiginleiki sannrar setningar að hún
er sönn. Þegar um sannleiksgildi kenningar er að ræða verður hæpið
að kalla tungl, haf og jörð „viðmið“, einkum ef önnur dæmi um viðmið
eru aðferðir og fordómar, og fráleitt að kalla þau fyrirframgefin við-
mið. Það er ekkert til sem heitið gæti afstæður sannleikur í sanngild-
isskilningi orðsins „sannleikur“. Þessi sannleikur er ævinlega algild-
ur. Ef það er satt að tunglið valdi sjávarfóllum á þessum degi þá verð-
ur það ævinlega satt, og jafn satt hvað sem menn telja sér trú um eða
hvort sem þeir vita eitthvað um þetta efni eða ekki eða hvaða aðferð-
ir sem þeir hafa haft til að grafast fyrir um efnið.
Ef það á að vera vit í afstæðishugmyndum sumra svonefndra póst-
módernista, eins og Vattimos, um það sem sumir þeirra kalla „afstæði
sannleikans" verðum við að skilja þá svo að þeir séu að tala um kenn-
ingar eða sannfæringar en ekki um sannleiksgildi þeirra.
Sá sem vill velta fyrir sér vísindalegum kenningum verður svo að
vita meðal margs annars af því, sem ég hef þegar vikið að, að það er
eðli vísindalegra kenninga (annarra en stærðfræðisetninga) að þær
eru vansannaðar. Hér höfum við reyndar eitt af heldri hugtökum Qu-
ines.49 Kannski á Vattimo ekki við annað en vansönnun vísindalegra
kenninga þegar hann segir að vísindin bjóði ekki upp á neinn algild-
nn sannleika. Þau bjóða ekki upp á fullsannaðar kenningar. Nema
rökfræðin og stærðfræðin. Ef þetta er það sem hann á við hefur hann
á réttu að standa. En orðalag hans er villandi vegna þess að vansönn-
un er allt annar hlutur en afstæði við fyrirframgefin viðmið, þó svo að
49 Sjá Þorstein Gylfason: „Sannleikur" hjá Andra Steinþóri Björnssyni, Torfa
Sigurðssyni og Vigfúsi Eiríkssyni: Er vit í vísindum? Háskólaútgáfan,
Reykjavík 1996, einkum 158-161.
63
L