Hugur - 01.06.2002, Blaðsíða 139

Robert Nozick (1938-2002)
Hugur
úruréttur - eða lög þau sem rekja má til náttúrunnar - setur
þeim, án þess að spyrja nokkurn mann leyfis eða vera settir
undir vilja hans.2
Það má sjá af þessari tilvitnun hve bók Nozicks er lík verkefni Lockes
að allri uppbyggingu og viðfangsefni. Náttúruástand eða ríki náttúr-
unnar er hugmynd sem Locke notaði til að skýra hlutverk, takmark-
anir og forsendur ríkisvalds. Hann hugsar sér mannlega einstaklinga
í ástandi þar sem ekkert er ríkisvaldið og engar aðrar hömlur á hátt-
erni manna en réttur annarra sem eru í sömu stöðu. Nozick tekur það
fram í fyrsta kaflanum að skýringar af þessari gerð sem byggja á ríki
náttúrunnar séu upplýsandi og varpi skörpu ljósi á viðfangsefnið
jafnvel þótt þær séu ekki réttar í þeim skilningi að ríkisvald hafi orð-
ið til með þeim hætti sem kenningin lýsir.
Annar kaflinn ber heitið „Ríki náttúrunnar“ og þar kynnir höfund-
urinn til sögunnar verndarfélagið eða varnarfélagið en það eru félög
sem verða til í ríki náttúrunnar þegar einstaklingarnir ákveða að
kaupa sér vörn af félagi sem selur slíka þjónustu. Ein ástæðan fyrir
því að einstaklingar sjá sér hag í að kaupa slíka þjónustu er sú að í
ríki náttúrunnar geta sumir þeirra ekki refsað þeim sem ganga á rétt
þeirra eða gera á hlut þeirra. Þannig verða til félög sem taka slík
verkefni að sér. Hverjum og einum er að sjálfsögðu frjálst að bjóða
fram slíka þjónustu og smám saman verður til sterkt félag sem marg-
ir treysta til að sinna þessum hagsmunum sínum.
John Locke taldi að nauðsynlegt væri að gera ráð fyrir samfélags-
sáttmála til að skýra tilurð og skuldbindingu einstaklinganna við rík-
ið. En Nozick telur enga þörf á því fremur en þörf sé á samfélagssátt-
mála til að skýra hlutverk gjaldmiðils í viðskiptum manna. Hann fer
þá leið að nota skýringar á tilurð ríkisins sem hann kallar ósýnilegr-
ar handar (e. invisible hand) skýringar. Slíkar skýringar gera ekki
ráð fyrir því að eitthvert tiltekið ástand í félagi manna hljóti að vera
tilkomið vegna þess að einhver einstaklingur, einn eða fleiri, hafi sett
sér það markmið að koma á þessu ástandi. Markmið þeirra hvers og
eins var miklu takmarkaðra. En þegar verk margra koma saman þá
hafa þau stundum afleiðingar sem enginn sá fyrir og enginn ætlaði
sér. Adam Smith notaði hugtakið „ósýnileg hönd“ til að útskýra að
þótt allir á frjálsum markaði sinntu aðeins eigin hagsmunum efldi
markaðurinn samt almannaheill. Nozick notar skýringu af sama tagi
2 John Locke. 1986. Ritgerð um ríkisvald. (Atli Harðarson þýddi.) Reykjavík,
Hið íslenzka bókmenntafélag. Bls. 46.
137