Hugur - 01.06.2002, Blaðsíða 63

Refir og broddgeltir, dýrlingur og snákur
Hugur
gerð.44) Það er ekki hugurinn sem steypir alla reynslu í mót sín eins
og hjá Kant. Það er málið sem við beitum. Vísindin eru afstæð við
málið sem við notum þegar við komum orðum að kenningum þeirra.
Nú vill svo til að þessi málhyggja er fyrirferðarmikið viðfangsefni
hjá bæði Quine og Anscombe. Og um þetta efni eru þau að miklu leyti
á einu máli. En ég verð að leiða hjá mér mörg einstök atriði í atlögum
þeirra að þeim vanda. Hjá Quine fara átökin við málhyggju Carnaps
einkum fram á vettvangi rökfræði og stærðfræði, og varða þá efni eins
og undirstöður stærðfræðinnar, þar á meðal mengjafræðitúlkun á
stærðfræði í samanburði við aðrar túlkanir. 45 En eitt get ég sagt.
Hér er höfuðtæki Quines merkingarfræði hans. Með því að hyggja
vandlega að þýðingum af einu máli á annað, og beita brigðhyggju
sinni um þýðingar, leiðir hann í ljós að táknin í hvaða máli sem vera
skal hafi ekki greinanlega merkingu í þeim skilningi sem Carnap
þarf á að halda ef málhyggja hans á að ganga upp. Segja má að
Quine snúi efasemdum Carnaps um frumspekilegar staðhæfingar
(„efnislegir hlutir eru veruleiki“, „tölur eru veruleiki") upp í sams
konar efasemdir um málkerfisfræði Carnaps. Þar með er afstæðis-
kenning Carnaps hrakin. Eftir stendur hjá Quine annars konar af-
stæði sem hann kallar „afstæði við orðabækur“ eða „tilvísunaraf-
stæði“ (e. ontological relativity).46 En þetta afstæði reynist vera næsta
meinlaust, og það kann að vera hægt að komast alveg hjá því.47
Anscombe fjallar meðal annars um málhyggju um siðferðileg efni
eins og reglur, réttindi og loforð.48 Hér fellst hún á eins konar mál-
hyggju, og leiðir í ljós hvað í henni felst. Það reynist vera eitt og ann-
að sem kveikir nýjar heimspekilegar gátur. Til dæmis eru loforð og
reglur bersýnilega náskyld fyrirbæri. En loforð er ævinlega orðað með
einhverjum hætti, meðan regla er skilningur sem þarf ekki að birtast
í orðum. Þetta kveikir fróðlegar spurningar um orð og merkingu yfir-
44 G.E.M. Anscombe: „The Question of Linguistic Idealism" í Collected Philosop-
hical Papers I: From Parmenides to Wittgenstein, 112-133.
45 Sbr. George D. Romanos: Quine and Analytic Philosophy, 41-76.
46 W.V.O. Quine: „Ontological Relativity" í Ontological Relativity and Other Ess-
ays og Pursuit ofTruth, 51-52.
47 Donald Davidson: „The Inscrutability of Reference" í Inquiries into Truth and
Interpretation, Clarendon Press, Oxford 1984, 227-241.
48 G.E.M. Anscombe: „The Question of Linguistic Idealism" í Collected Papers I,
einkum 118-120, og „Rules, Rights and Promises" í Collected Papers III: Et-
hics and the Philosophy of Religion, 97-103. Sbr. líka Þorstein Gylfason: „Er
eignaréttur náttúrlegur“ í Afmælisriti: Þór Vilhjálmsson sjötugur 9. júní
2000, Bókaútgáfa Orators, Reykjavík 2000, §7.
61