Hugur - 01.06.2002, Blaðsíða 147

Robert Nozick (1938-2002)
Hugur
hrófla við því án samþykkis hans. Sé þessi skoðun rétt þá verður
skattheimta af öllu tagi ranglát þvingun sambærileg við rán eða árás.
Ríkið er einfaldlega að taka af hverjum og einum það sem honum ber
óskipt nema hann hafi gefið ríkinu heimild til þess að taka tiltekið
hlutfall af aflafé og eignum. Þessi skilningur á óskoruðum yfirráðum
er rökleg afleiðing af skilningi Nozicks á hugtakinu réttindi en eins
og bent var á áður þá hefst bókin á staðhæfingu um að einstaklingar
hafi réttindi. Frekari rök fyrir þessari forsendu er ekki að finna í bók-
inni. Það þarf ekki að segja neinum heilvita manni að þessi skilning-
ur er umdeilanlegur. Og það er einfaldlega ekki nægilegt að þetta sé
rökleg afleiðing af skilningi Nozicks á hugtakinu réttindi vegna þess
að engin rök er að finna fyrir þeim skilningi í bókinni. Það er alveg
ljóst að höfundurinn gerði sér grein fyrir þessu og ætlaði sér að hafa
bókina svona. Mér virðist skýringin fjTst og fremst vera sú að hann
taldi það vel þess virði að skoða og rannsaka réttindakenningu á borð
við sína þótt svo kynni að vera að hún væri ekki sönn. Með rannsókn-
inni hefðum við öðlast fyllri skilning á eðli stjórnmála en við höfðum
áður. Ég held að þannig eigi að skilja orð hans í upphafi bókarinnar.
Fjórða atriðið sem ástæða er að nefna sem veikleika kenningarinn-
ar er sú staðreynd að hin frjálsa skipan á efnahagslegum samskipt-
um manna sem leidd eru rök að í bókinni virðist kreQast öflugs ríkis-
valds. Það er staðreynd um frjálst markaðskerfi nútímans að það út-
heimtir að ríkið setji fjöldamargar reglur og framfylgi þeim sem gera
slíkan markað mögulegan og sjá til þess að hann starfi eðlilega.
Kenning Nozicks gerir ekki ráð fyrir því að ríkið hafi jafn umfangs-
mikið hlutverk og þessi starfsemi frjáls markaðar byggist á. Mála-
fylgja hans við frjáls efnahagsleg samskipti einstaklinganna, ef lagð-
ur er sá skilningur í orð hans að hann sé að hugsa um frjálsan mark-
að í nútíma búningi, virðist stangast á við aðra hluta kenningarinn-
ar. Það er að minnsta kosti ljóst að ríkið verður að vera nægilega öfl-
ugt til að framfylgja þeim reglum sem nauðsynlegar eru til að frjáls
markaður komist á og viðhaldist samkvæmt kenningu Nozicks. En
ríkið eins og hann lýsir því virðist ekki ráða við það.
Það er engum blöðum um það að fletta að Nozick var í hópi snjöll-
ustu heimspekinga samtímans. í örstuttum lokakafla, sem nefnist
„Mynd af heimspekingnum sem ungum manni“, í bókinni ígrundað líf
segir: „Þegar ég var fimmtán eða sextán ára gamall gekk ég um stræti
Brooklyn með vasabrotsútgáfu af Ríki Platóns, framhliðin á bókar-
kápunni sneri út. Ég hafði bara lesið sumt í henni og skilið minna, en
ég var heillaður af því og vissi að það var eitthvað undursamlegt. Hve
145