Hugur - 01.06.2002, Blaðsíða 140

Hugur
Guðmundur Heiðar Frímannsson
til að varpa ljósi á tilurð ríkisins og losna þar með við hugmynd Loc-
kes um samfélagssáttmála.
Nokkrar vel þekktar athugasemdir hafa verið gerðar við hugmynd-
irnar um ríki náttúrunnar og samfélagssáttmálann og Nozick vill
, bersýnilega komast hjá þeim. Locke virðist gefa í skyn að ríki nátt-
úrunnar hafi verið til í sögunni. Enginn þekkt dæmi eru um slíkt.
Menn eru stundum að gæla við það að þjóðveldistíminn á Islandi
hafi verið slíkur tími en það er misskilningur; í samfélagi þjóðveld-
istímans giltu ákveðnar reglur um uppbyggingu og samsetningu
valds og þótt ekki hafi verið um að ræða ríkisvald í okkar skilningi
þá tengdist vald þar stöðu manna og rétti. Nozick vill ekki að kenn-
ing sín velti á því hvort náttúruástandshugmyndin eigi við um raun-
verulega tilurð ríkis. Um samfélagssáttmálann hafa menn spurt
sömu spurningar: Eru einhver dæmi til um slíkan sáttmála? Þau eru
engin. Ef svo er - og það er líka staðreynd að þegnar skrifa aldrei
undir slíkan sáttmála í raunverulegum ríkjum - hvaða tilgangi þjón-
ar þá hugmyndin um samfélagssáttmála? Svörin við slíkum spurn-
ingum hafa yfirleitt verið á þá leið að þótt þegnarnir geri þetta ekki
í reynd þá gætu þeir gert það og það ætti að haga ríkisvaldinu
þannig að það væri eins og allir þegnarnir hefðu undirritað slíkan
sáttmála. Ef þeir flyttu ekki úr landi þá mætti líta á það sem jafn-
gildi þess að undirrita samfélagssáttmála. En þetta svarar ekki
spurningunni um hvaða skýringargildi hugmyndin um samfélags-
sáttmála hefur og Nozick ákvað í þessari bók að koma sér hjá því að
nota þá hugmynd. Hann segir beinlínis að hugmyndin um samfélags-
sáttmála sé gagnslaus í síbreytilegu samfélagi (bls. 132). Hugtakið
ósýnileg hönd, eins og hann lýsir því, veitir miklu betri skýringu á
ástandi samfélagsins, sumu síbreytilegu, öðru varanlegu.
Þriðji kaflinn nefnist „Siðferðisskorður og ríkið“. Þar reifar höfund-
ur hugmynd um siðferðisskorður sem hafa að forsendu að persónur
eigi líf sitt og séu aðskildar írá öðrum persónum. Óheimilt er rjúfa
þessar skorður, einstaklingum leyfist ekki að forsmá þær og ríkinu er
ekki heimilt að ganga lengra en þessar skorður leyfa. Eina ríkið sem
virðir þessar skorður afdráttarlaust er það ríki sem Nozick nefnir hið
algera lágmarksríki (e. the ultra minimal state) en slíkt ríki hefur
einkaleyfi á beitingu alls valds nema til að verja sjálft sig, því er ekki
heimilt að gera það, og verndar einungis þá sem hafa keypt hjá því
þjónustu. Astæðan fyrir þessu er sú að með því að verja sjálft sig, væri
lágmarksríkið að dreifa gæðum frá einni persónu til annarrar og þar
með að fara út fyrir þau mörk sem siðferðisskorðurnar setja gegn
138