Saga - 2001, Side 296

294
RITFREGNIR
inga og náði hámarki á 3. fjórðungi 20. aldar. Bókin skiptist í þrjá hluta.
Fyrsti hlutinn fjallar um þéttbýlismyndunina hérlendis; annar hluti um
sjálfsábúðarstefnuna eins og hún þróaðist á 20. öldinni; og í þriðja hlut-
anum er kannað samspil húsnæðismála við ýmsa þætti samfélagsgerðar-
innar íslensku.
í fyrsta bókarhluta leitar höfundur skýringa við því hvers vegna þétt-
býlismyndun hófst seint hérlendis. Rekur hann þúsund ára sögu dreifbýl-
is, allt frá búsetu Ingólfs Amarsonar til óburðugrar þéttbýlismyndunar a
19. öldinni en hún takmarkaðist einkum við Reykjavík og nokkra aðra
byggðarkjama. Ástæðuna fyrir því hve seint þéttbýlisþróun hófst á Is-
landi eignar höfundur m.a. landfræðilegri fjarlægð landsins og einangrun
þess frá viðskipta- og valdamiðstöðvum Norðurlanda og Evrópu sem
öldum saman varð ekki yfirstigin. Þá barðist íslensk valdastétt á moti
fastri búsetu við sjávarsíðuna ef afkoman var reist á fiskveiðum eingöngu-
Með löngu sögulegu yfirliti er höfundur að renna stoðum undir megm-
línumar í forsendum húsnæðismálanna og þróun þeirra þegar þéttbýliS'
myndunin hófst hérlendis fyrir alvöru um og eftir aldamótin 1900. Hið
opinbera hafði samkvæmt hefð lítil sem engin afskipti af húsnæðisþörf-
um íbúanna. Urðu íbúamir því mest að reiða sig á bjargir í þeirra nánasta
umhverfi, á fjölskylduna og þá aðstoð sem finna mátti í félagsneti sam-
borgaranna (civil society).
Reykjavík varð snemma þungamiðjan í þéttbýlismyndun við sjávarsíð-
una, þó ekki fyrir tilstilli eða afskipti yfirvalda nema með óbeinum haetú
með því að örva eftirspum eftir vörum, vinnuafli og þjónustu. Höfuðstað-
arbúar reistu sér húsaskjól með einkaframtaki fram að heimsstyrjöldinm
1914-18. Höfundur telur að félagsleg úrræði hins opinbera hafi engu ráð-
ið um vöxt Reykjavíkur í fyrstu. Þar með er ekki sagt að sjálfsábúð ha
verið sérstaklega áberandi í húsnæðismálum bæjarbúa, a.m.k. fyrstu ara
tugi 20. aldar. Stór hluti íbúanna leigði sér húsnæði af þeim sem höfðu t.
nokkru áður komið sér upp þaki yfir höfuðið og leigðu hluta þess til arm
arra. Ékki var um að ræða útleigu í stórum stíl af hálfu þeirra sem áttu
húsnæði umfram eigin afnot og lítið var um formfestu á hinum unga
leigumarkaði. Niðurstaða höfundar er sú að sjálfsábúðin sem síðar átti
eftir að dafna á tímabilinu 1940-80 hafði sögulegan aðdraganda, blóma
skeið og síðar hnignun þegar leið að lokum 20. aldar.
Og þá erum við komin að öðrum þætti verksins, hápunkti sjálfsábúðar
stefnu íslendinga í húsnæðismálum, sem að mínu mati er bitastæðasti
bókarhlutinn. Dregnar eru upp meginútlínumar í eflingu sjálfsábúðar e ^
ir heimsstyrjaldarárin 1939-45. Þá varð til sú sterka ímynd eða goðsaga
það væri í örlögum hvers og eins samfélagsþegns - væri sjálfsagt maua
dómspróf - að hann kæmi yfir sig húsaskjóli fyrir eigin rammleik og 0
skyldu sinnar og að slík eldskírn væri yfirstigin að mestum hluta f}'r*r
sjálfsaflafé og eigin sparnað. Hið opinbera (ríki og sveitarfélög) stuö