Hugur - 01.06.2008, Blaðsíða 143

Valsað um valdið
141
Þegar Sókrates boðaði lærisveinum sínum (því engar voru þar meyjarnar, eftir
því sem næst verður komist) að þekkja sjálfan sig - þá átti hann við þetta: að hver
og einn reyndi, í félagi við aðra, að leita svars við spurningunni „hvað er mann-
eskjan?“. Veltum örh'tið fyrir okkur því sem hér er í húfi. I hverju er sérstaða
mannskepnunnar fólgin? Hvað greinir manninn frá dýrunum? Hér er enn komin
spurning sem svara má á marga vegu, og svörin skortir ekki í aldanna rás - en þó
má segja að öll þessi svör loði saman og myndi kjarna sem þau hverfast um. Mað-
urinn á sér tungumál, hann býr yfir einhverju sem kalla má (rök)hugsun, hann
er fær um að hefja sig yfir stund og stað og leiða hugann að hinu og þessu; hann
kann að (láta sig) dreyma, hann getur gert sér í hugarlund annað og meira en það
sem er, hér og nú, það sem við blasir og h'tur út fyrir að vera annað hvort óbreyt-
anlegt og eihft eða fuUkomlega breytilegt og á hverfanda hveli (en þó handan
áhrifasviðs mannsins sjálfs); maðurinn er fær um að smíða sér tól og tæki, hann er
fær um að breyta umhverfi sínu eða, með orðalagi Páls Skúlasonar, hann er fær um
að umhverfa náttúrunni? A þennan hátt er maðurinn andans vera í þeim skilningi
sem þýski heimspekingurinn G.W.F. Hegel lagði í hugtakið um andann. I þessu
felst jafnframt að maðurinn er í eðli sínu skapandi í tilteknum skilningi sem einn-
ig mætti kenna við frægasta lærisvein Hegels, Karl Marx: maðurinn er maður, en
ekki dýr, í krafti þess að hann er fær um að stunda frjálsa, skapandi vinnu.4 Hann
hefur djúpstæða þörf fyrir að taka það sem fyrir Hggur, umbreyta því eða auka við
það - vinna úr því á skapandi hátt og setja þannig mark sitt á þann hlutlæga, ytri
veruleika sem honum hefur verið komið fýrir í.
Tökum eftir því að í þessari hugmynd um sköpunareðli mannsins felst að mann-
inum hður vel þegar hann fær frjálsa og óhindraða útrás fýrir sköpunarþörfina. Sé
hann á hinn bóginn knúinn til að bæla sköpunarþörfina niður eða beina henni í
aðra átt en hann sjálfur kýs — sé hann með öðrum orðum knúinn til að svíkja eigin
eðhshvöt — þá fyllist hann vansæld og óhamingju, og raunar kemur að því fyrr eða
síðar að upp úr sýður. Eg get ekki stillt mig um að nefna að hér er raunar kominn
kjarninn í hugmynd Marx um byltinguna: þegar nógu mikil vansæld hefur safn-
ast upp, þegar fjöldi þeirra sem verða að eyða dögum sfnum í eitthvað annað en
frjálsa sköpun verður of mikill, þá hlýtur að fara svo - og það er í þessum skilningi
sem Marx taldi kenningu sína vera „vísindi“ - að þjóðskipulagið steypist um koll
og allt annað skipulag tekur við.5 Eins og frægt er orðið var Marx ómyrkur í máh í
gagnrýni sinni á ríkjandi þjóðskipulag: í þjóðfélagi þar sem fólk neyðist til að selja
bætir hann við fjórðu spurningunni, spurningunni um manninn, og segir hinar spurningarnar
þijár heyra undir liana. Sjá Immanuel Kant, Schriften zur Metaphysik und Logik. Werke in sechs
Bánden, 3. bindi (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1958), s. 447-448.
3 Sjá Páll Skúlason, Umhverfing: Um siðfræði umhverfis og ndttúru (Reykjavík: Háskólaútgáfan
1998).
4 Sjá t.d. Karl Marx, „Okonomisch-plnlosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844“, http://www.
mlwerke.de/me/me40/me40_510.htm: „[...] die freie bewufite Tátigkeit ist der Gattungscharak-
ter des Menschen".
5 Með fræðilegra - og þar með marxískara - orðalagi er hér átt við það ástand þegar framleiðslu-
afstæður verða framleiðsluöflunum þvílíkur fjötur um fót að eitthvað verður undan að láta. Sbr.
t.d. Karl Marx, „Drög að gagnrýni á þjóðhagfræði: Formáli", Hjalti Kristgeirsson þýddi, í Karl
Marx og Friedrich Engels, Urvalsrit í tveimur bindum, 1. bindi, s. 238-243, hér s. 240.