Hugur - 01.06.2008, Síða 150

148
Björn Þorsteinsson
að iðka sifjaspell. Auðvitað þarf ekki að velta þessari hugmynd Freuds lengi fyrir
sér til að sjá hversu takmörkuð og einhliða hún er. Til dæmis virðist blasa við að
hún miðist fyrst og fremst við löngun gagnkynhneigðs sveinbarns; að vísu má
ímynda sér að löngun samkynhneigðs stúlkubarns geti þarna líka komið til (að
stúlkuna langi sannarlega að sænga með móður sinni). En málið er flóknara og
snýst um upprunalegt samband barnsins við móður sína. Ég ætla að forðast þær
flækjur sem bregða má utan um Freud í þessu sambandi,30 og stytta mér leið og
ef til vill einfalda málin með því að leita fanga hjá einum þekktasta lærisveini
Freuds, franska sálgreinandanum Jacques Lacan.31
Samkvæmt Lacan getur öll þessi Odipusarsaga — allt það veður sem sálgrein-
ingin gerir úr goðsögunni um Ödipus og þeim örlögum hans að drepa föður sinn
og sænga hjá móður sinni — komið að góðum notum sem ekkert annað og meira
en táknsaga sem hefur að geyma lykilinn að þeirri þungbæru reynslu að ganga
inn í merkingarheiminn, þann félagslega og merkingarþrungna heim sem bíður
okkar við fæðingu; heiminn sem okkur er „kastað inn í“ að okkur forspurðum, svo
gripið sé til orðalags í anda þýska heimspekingsins Martins Heidegger. Af hverju
er þetta þungbær reynsla? Svar Lacans við þeirri spurningu vísar til kenndar sem
við könnumst mörg við, ofur hversdagslegrar tilfinningar sem bliknar að vísu þeg-
ar hún er færð í orð: öllerum við einstök. I sjálfu orðinu einstaklingur - þessu góða
og gegna íslenska orði sem var til dæmis sjálfum Jónasi Hallgrímssyni hjartfólgið
- felast þessi sannindi. Við erum ein, við erum stök - og ef til vill erum við líka,
þegar allt kemur til alls, ósköp lítil, eins og síðasti hluti orðsins, smækkunarend-
ingin -lingur, gefur til kynna. Einstaklingur: lítil mannvera, lítill dropi í mannhaf-
inu sem stendur einn og stakur en þó í tengslum við fjölmarga aðra, en hefur þó
fyrst og fremst aldrei verið til áður, hér og nú, á þessum tíma og þessum stað.
Gott og vel, en hvað gerir Lacan þá úr þessari tilfinningu og þessu hlutskipti
ein-stak-lingsins? Höfuðatriðið er að fyrst í stað líður hinum nýfædda einstak-
lingi eins og hann og heimurinn séu í raun eitt - skynjun hans er svo einföld og
óbrotin að hann gerir lítinn greinarmun á sjálfum sér og umhverfinu, allt er ein
fljótandi heild þar sem hlutirnir eru býsna fábrotnir og þarfirnar h'ka. I þessum
30 Þó að gagnrýni Foucaults sé býsna hörð er þó óhætt að fhllyrða að enn máttugri aðför að Ödip-
usarkenningunni megi finna í bók Gilles Deleuze og Félix Guattari, Capitalisme et schizophrénie:
L'Anti-Œdipe (París: Minuit 1972). Akæran sem þar er lögð fram gegn Freud felst einmitt í því
að Ödipusarlíkanið sé ofiireinföldun sem þykist vera einber lýsing á innra eðli allra manna en í
reynd séu mannverurnar flóknari gerðar en líkanið geför kost á. Þar með fær líkanið yfirbragð
boðorðs sem þröngvað er upp á fólk - það verður að tilbúnu móti sem reynt er að troða öllum ofan
í. Kleyfhuginn (geðklofasjúklingurinn) er skýrasta dæmið um einstakling sem ekki lætur fella sig í
mótið mótþróalaust. - Kenningum Deleuze og Guattaris verða ekki gerð frekari skil hér en óhætt
er að segja að sú sýn sem hér er brugðið upp, eða stefnt að, sé mjög í þeirra anda.
31 Sú endursögn á kenningum Lacans sem hér birtist er að stærstum hluta byggð á skrifhm SJavojs
Zizek. Sjá til dæmis Slavoj Zizek, IIow to read Lacan (New York: W.W. Norton, 2007). Ágæta
úttekt er einnig að finna hjá Sveini Yngva Egilssyni, ,Myndmál sálma: Tilraun til túlkunar með
hliðsjón af sálgreiningu Jacques Lacan", í Soffia Áuður Birgisdóttir (ritstj.), Kynlegirkvistirtíndir
til heiðurs Dagnýju Kristjánsdúttur jimmtugri (Reykjavík: Uglur og ormar, 1999), s. 143-171. Sbr.
einnig Dagný Kristjánsdóttir, Undirstraumar (Reykjavík: Háskólaútgáfan 1999), s. 379-380; og
Torfi H. Tulinius, „Marxismi, málvísindi og sálgreining: Kvikmyndafræði Metz og franska hug-
vísindaundrið á 20. öld“, í Christian Metz ,Imyndaða táknmyndin: Sálgreining og kviimyndir,Torú
H.Tulinius þýddi (Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla íslands 2003), s. 11-17.