Hugur - 01.06.2008, Side 159

Skrifaðjyrir bókahilluna?
x57
hann gerir okkur kleift að meta og dæma lausamálstextann út frá tengslum hans
við veruleikann, frekar en út frá innri fagurfræðilegum mælikvörðum.6
Þessu fylgir að þar sem bókmenntir eru jafnframt athafnir,þá ræðst gildi þeirra
af framlagi þeirra til þeirra aðstæðna sem ríkja í samtímanum; með öðrum orðum,
áhrif þeirra og gildi fara saman. Bókmenntaverk hefur gildi vegna áhrifa sinna í
samtímanum; en eftir ákveðinn tíma glatar það þessu gildi vegna þess að sam-
tíminn hefur breyst. Samkvæmt þessari kenningu er það því ekki bara sambandið
við veruleikann heldur sambandið við líðandi stund sem ræður mestu um gildi
bókmenntaverksins, a.m.k. sem athafnar.
* * *
I öðrum kaflanum í ritgerð Sartres er einkar athyglisverð greining á skrifum og
lestri. Þar kemur fram hugmyndin um að bókmenntaverkið sé eins konar gjöf sem
lesandinn tekur við og endurskapar sem frjáls einstaklingur. Þessi gagnkvæma
virðing fyrir frelsinu, sem er hluti af hinu siðferðilega eðli bókmenntanna, getur
jafnframt öðlast pófltíska vídd við tilteknar aðstæður.7 Sartre byrjar á því að útlista
muninn á skynjun og sköpun, m.ö.o. afhjúpun sem hann kaUar svo, þ.e.a.s. þeirri
skynjun sem vitund einstaklingsins öðlast af veruleikanum, og áformun, þ.e.a.s.
þeirri áætlun sem einstaklingurinn gerir um athafnir sínar og framtíð. Skynjunin
afhjúpar hlutlægan veruleika, en vitundin er aukaatriði gagnvart þeim veruleika;
hann er þar til staðar hvort sem vitundin kemur að honum og birtir hann eða
ekki. I sköpuninni, aftur á móti, er vitundin aðalatriði en sköpunarverkið verður
aldrei annað en áform, því að það er huglægt í þeirri vitund sem skapar það; hún
getur aldrei afhjúpað það sem hún hefur skapað, t.d. bókmenntaverk. Hið skap-
andi áform tekur því til huglægs veruleika, en hin skynjandi afhjúpun vísar til
hlutlægs veruleika. Það er þarna sem lesturinn kemur inn í sem eins konar sam-
þætting sfynjunar og sköpunar þar sem lesandinn skapar verkið um leið og hann
afhjúpar það. Lesturinn er því í senn huglægur og hlutlægur og nauðsynlegur
þáttur í því að skapa verkið sem verk. En verkið sjálft, sem lesandinn myndar, er á
hinn bóginn handan orðanna sem það samanstendur af. Bókmenntaverkið birtist
fyrir atbeina tungumálsins, en ekki í því. Það er í eðli sínu þögn, en ekki orð, og
þar að auki eru þagnir í verkinu, það sem höfundur lætur ósagt eða gefur í skyn.
Verkið er því samspil höfundar og lesanda, orða og þagnar. Og forsendan fyrir
öllu saman er frelsi höfundar og lesanda.
Bókin er eins konar ákall til frelsis lesandans. Verkið krefst þess að verða til við
lestur hans. En það er ekki hægt að þvinga lesandann til þess að skapa verkið með
því að opna bókina og lesa hana. Það verður að viðurkenna að hann er frjáls, en
jafnframt ábyrgur gagnvart verkinu, ef hann á annað borð byrjar að lesa það. Það
er ekki heldur hægt að hafa áhrif á lesandann eða þvinga hann til neins; lesandinn
verður að vera óþvingaður, frjáls að því að skapa verkið og það felur í sér trún-
aðartraust milli höfundar og lesanda. Höfundurinn leggur fram drögin að verki
6 Sama rit, bls. ix.
7 Sbr. Thomas Flynn, ,Jean-Paul Sartre", Stanford Encyclopedia of Philosophy, 22. apríl 2004, http://
plato.stanford.edu/entries/sartre/.