Hugur - 01.06.2008, Side 161

SkrifaðJyrir bókahilluna?
159
að segja fyrst að það sé augjóst við fyrstu sýn að rithöfundurinn skrifi fyrir hinn
almenna lesanda. En síðan kemur í ljós að rithöfundurinn er bundinn aðstæðum,
hann skrifar fyrir tiltekna lesendur á tilteknum tíma. Leiðin sem Sartre fer til
að greina hinn áþreifanlega veruleika er sú að h'ta á aðra eiginleika textans en
tilvísunina, sem var grundvöllurinn að því að halda því fram að textinn tengdist
umfram allt veruleikanum. Nú eru það allar hliðar- og aukamerkingarnar sem
koma í ljós, öll hin þögula þekking sem ákveðinn hópur hefur sameiginlega, en
aðrir hópar ráða ekki við. Lesendahópurinn takmarkar þá sem rithöfundurinn
getur skrifað fyrir. Til að brjótast út úr þessu má segja, í stuttu máli, að Sartre sjái
fyrir sér stéttlaust þjóðfélag sem eins konar endanlega útópíu fyrir bókmenntir
(123). Hér sjáum við að spurningin fer að snúast um sambandið milli veruleika
einstaldingsins og hins sögulega veruleika, sem birtist síðar hjá Sartre í tihaun
hans til að fella saman tilvistarstefnu og marxisma. Það virðist ekki hvarfla að
honum annað en að rithöfundar geti haft og eigi að hafa áhrif á þróun þjóðfélags-
ins með því að skrifa skáldsögur. Það er h'ka gefið hjá honum að markmiðið sé
einhvers konar veraldleg frelsun einstaklings og þjóðfélags. Að þessu leyti verður
ekki annað séð en að Sartre sé skilgetið afkvæmi upplýsingarinnar.
Því hefur verið haldið fram að pófitísk og siðferðileg gildi og hugðarefni Sartres
tengist í hugmyndinni um afstöðubókmenntir.9 10 Þetta er að vissu leyti rétt. Við
þetta mætti þó gera þá athugasemd að bókmenntir séu ekki pólitískar í eðli sínu,
heldur siðferðilegar og snúist um grunngildi, þær séu ekki pólitískar nema þá
sem afleiðing siðferðisgildanna, sem krafa um að hin siðferðilegu grunngildi séu
virt - rithöfundurinn getur ekki fórnað þeim í þágu einhverrar stjórnmálastefnu
án þess að lenda í mótsögn við bókmenntirnar og sjálfan sig (sem rithöfund með
lesendur sem skapa verkið h'ka).
Spurningin er þá sú hvort Sartre lendi í mótsögn við sjálfan sig þegar hann
reynir að sameina kröfuna um frelsi rithöfundarins og kröfuna um að rithöfimdar
leggi sitt af mörkum til tiltekinna breytinga á þjóðfélaginu. Gerir hann ef til vill
ekki nægilega skýran greinarmun á siðferðilegri og pólitískri afstöðu? Heimspeki
Sartres er að innblæstri til siðferðileg, ekki pólitísk, hún er einstaldingsmiðuð,
ekki fjöldamiðuð. Enda þreifst Sartre ekki meðal kommúnista, þeir urðu meðal
hans helstu andstæðinga og átti hann ófá rifrildin við þá.‘° Hann gat engan veg-
inn fellt sig við sósíalreahsmann og innrás Sovétmanna í Ungverjaland 1956 olli
því að hann tók eindregna afstöðu gegn kommúnisma. En samt var hann að
einhverju leyti hliðhollur slíkum stjórnmálahreyfingum, enda gerði hann skarpan
greinarmun á marxisma og kommúnisma; kannski var það hin útópíska sýn sem
blindaði hann í þessum efnum, enda virðist hann fremur hafa verið óraunsær
hugsjónamaður í pólitískri hugsun. Raunsæismaður var að hans dómi maður sem
er tilbúinn til að ganga á grundvallarverðmæti mannfélagsins. Samt sem áður
eru hafðar eftir honum einkennilegar setningar um þjóðskipulag Ráðstjórnarríkj-
9 Thomas Flynn, ,Jean-Paul Sartre".
10 Sjá t.d eftirmála Arlette Elkaim-Sartre, „.Fyrirlestur Sartres í sögulegu samhengi", Björn Þor-
steinsson þýddi, í Jean-Paul Sartre, Tihistarstefnan er mannhyggja, Páll Skúlason þýddi, Reykja-
vík, 2007, bís. 119-128.