Tímarit Máls og menningar - 01.09.1985, Side 43

Loftur á „h inu leiksvidinu“
samfélög hafa búið til varnir gegn henni. Það sem er „heilagt“ er orðið til
sem afneitun á hinu sem er „óhugnanlegt" og kristin trú, kirkjan, byggði
upp magnað varnarkerfi gegnum aldirnar þar sem gert er ráð fyrir
sálfræðilegri þörf manna fyrir algóðan guð, endalausa ást og samruna við
>,annan“ sem verndar mann gegn „hinu óhugnanlega“.
A tuttugustu öldinni hafa ekki bara trúin og kirkjan fallið saman heldur
líka þær laga- og siðferðishugmyndir sem byggðu á henni. Það er orðið
hlutverk bókmenntanna að vinna úr reynslu okkar og túlka hana, segir
Kristeva. En bókmenntirnar geta ekki hreinsað okkur af „því óhugnan-
lega“ öðru vísi en að sýna okkur að það sé til, sé tilvistarleg forsenda
okkar. „Hin narkissíska kreppa“ sem virðist hrjá tuttugustu öldina meira
en önnur tímaskeið, felst ekki í því að við höfum of mikið af narkissisma,
sjálfsást, heldur því að við höfum of lítið af henni, trúum ekki á ástina,
þorum ekki að elska. Otti okkar við að vera gleypt lifandi er sterkari en
þráin eftir samruna við aðra. Við eigum líka mjög erfitt með að upphefja
nokkuð, af því að köld efahyggjan fylgdi 20. öldinni úr garði og býður
ekki upp á sterkt, algilt yfirsjálf, sem við getum samsamað okkur til að
forða okkur frá upplausn sjálfsins og firringunni. I þessu félags-sálfræði-
lega tómarúmi hafa menn kastast í pólitískt fang Hitlers og Stalíns — í leit
að merkingu, leit að því reglukerfi sem gæti dugað til að halda hinni innri
óreiðu í skefjum. Þar á meðal ófáir listamenn.25
Aðrir, en þeir eru fáir, hafa reynt að vinna beint úr reynslu okkar af
„hinu óhugnanlega" og Jóhann Sigurjónsson var einn af þeim. Að mínu
viti fjalla öll hans verk um þau átök sem fjallað hefur verið um hér að
framan, verk hans eru „fjölskyldusögur" eins og Freud segir26 en ekki í
öðrum skilningi en þeim að í þeim vinnur Jóhann úr djúpgerðum mann-
legs lífs, eins og sá einn getur sem kryfur sjálfan sig lifandi — „lætur sér
aldrei nægja tilvistina eina“27 svo að vitnað sé í skáldbróður Jóhanns,
Fjodor Dostojevskí.
Tilvitnanir:
1. Jón Viðar Jónsson: „Loftur á leiksviðinu" s. 24-76
2. Sami, s. 46
3. Sami, s. 66
4. Sami, s. 32-40
5. Atle Kittang: Luft, vind, ingenting, s. 13. I grein minni: „Innan og utan við
krosshliðið" er sömuleiðis rætt um hugtakið „íroníu", s. 180-182
6. Jóhann Sigurjónsson: Galdra-Loftur, Rit II, Mál og Menning 1942. Allar
tilvitnanir í leikritið hér á eftir, vísa til þessarar útgáfu.
7. Jón Viðar Jónsson, „Loftur á leiksviðinu“, s. 64
TMM XX
305