Tímarit Máls og menningar - 01.09.1985, Síða 134

Tímarit Máls og menningar
hann er á leið um dimma og þrönga
ganga, fer upp eða niður hála stiga, hann
gistir á tannlæknastofu, fer á fund í End-
urskoðunarfélaginu, þar sem hann fær
gullhnöttinn, er svo allt í einu kominn í
yfirgefna mjólkurstöð eða í heimsókn á
elliheimili, svo eitthvað sé nefnt.
Flestar persónurnar sem verða á vegi
Jóhannesar eru nafnlausar, þær einu,
sem nafngreindar eru, eru börn hans
þrjú, Lára, konan hans heitin, svolinn
Grímur og svo Hrefna, sem áður getur.
Auk þess hittir hann smábústnu nudd-
konuna, blaðakonuna uppteknu og kon-
una sem hann óttast. En í næsta návígi
við Jóhannes er sjómaðurinn nafnlausi,
sem er kominn upp að hlið hans fyrir-
varalaust hvenær sem er. Hann gerist
eins konar fylgdarmaður endurskoðand-
ans og sameiginlega bralla þeir margt,
m. a. neyta þeir saman kvöldmáltíðar í
formi brauðs og víns undir lok sögunnar
í kaldri veiðarfærageymslu.
2
En lítum aðeins nánar á örfá atriði af
mörgum, sem vert væri og forvitnilegt
að fjalla um dálítið ítarlegar.
I fyrsta kafla sögunnar segir Hrefna:
Ef þú leitar inní sorg þína muntu
finna hroka þinn gagnvart mótlætinu,
verða lítill í miklum sársauka og síðan
auðugur af ró og auðmýkt. En ef þú
leitar útúr sorg þinni, áðuren hún hefur
náð að blómstra, muntu fara á mis við
eymd þína, verða fátækur af þögn og
kvalinn af öryggi. Hann var engu nær.
En þegar hann hvarf til hennar að skiln-
aði stuttu seinna, felldi hann tár niðrí
lófa hennar. Hún bar það uppað ljósinu
og mælti: — Það er ekki stórt. Samt
synda fiskar þínir í því.“
Þessi hugsun er endurtekin í lokakafl-
anum nánast orðrétt — en þá er það
Hrefna, sem fellir tár niður í lófa Jó-
hannesar, og hann ber það upp að ljós-
inu og mælir: „Það er ekki stórt. Samt
synda fiskar þínir í því.“
Hvað er verið að fara, hlýtur lesand-
inn að hugsa. Jóhannes hefur orðið fyrir
mótlæti, sem virðist ætla að sliga hann
gjörsamlega. Þó rennur það upp fyrir
honum síðar, að dauði konu hans er
ekki hin raunverulega ástæða fyrir þján-
ingum hans, heldur varð hann einungis
til þess að afhjúpa miklu djúpstæðari
staðreyndir um líf hans, innihaldsleysi
þess og firringu frá lífinu sjálfu. Af þeirri
vitund, sem í fyrstu er óljós en síðar
greinilegri, stafar þjáning hans, og ótti
við lífið og dauðann. En búningur þess-
arar lífsreynslu og hinnar örvæntingar-
fullu baráttu Jóhannesar er ekki hið
hversdagslega tungutak fólks. Það, sem
einkennir sögu þessa öðru fremur er
táknhyggja, sem stundum jaðrar við fár-
ánleika eða lygisögustíl eins og áður
segir.
3
I texta, sem býr yfir eins mikilli tákn-
hyggju og skáldsagan Maður og haf, þá
hætta orðin að hafa sína hversdagslegu
merkingu. Orð eins og haf, fiskur og tár
eru hlaðin fornri táknmerkingu. Slík
tákn eru rótfest í vitund mannsins, að
því er virðist, og skírskota til sams konar
skynjunar öld eftir öld, árþúsund eftir
árþúsund, þótt þau merki kannski ekki
alltaf nákvæmlega það sama. Rithöfund-
ur, sem hættir sér út á hinn hála ís
táknmálsins, býður lesandanum upp á
tvíræðan texta og þar með fleiri en eina
leið til skilnings og túlkunar.
En sá sem grípur til táknmálsins eys
líka úr gömlum og gjöfulum brunni. Það
396