Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 63

SMIÐJA SKÁLDSÖGUNNAR SEM FAGURFRÆÐILEG HUGMYND
rýnanda. Nú, og ef gagnrýnandinn sá arna vill ekki láta þagga niður í sér, ef
hann heldur áfram iðju sinni, þá verður hann að bæta einum nýjum þætti
enn í vinnu sína. Hann verður stöðugt að vera með hugann við það hvernig
gagnrýni er skrifuð nú um stundir, hann verður að afbyggja þann múr sem
„bókmenntaspjallið“ er, skafa helgislepjuna af því rabbi sem stundum er
kallað gagnrýni, skrúfa sundur hin hátæknilegu, ósveigjanlegu og kæfandi
greiningartól, rjúfa auglýsingaskurnina sem umlykur verkin, vernda lista-
verkin fyrir öllum þeim sem liggja á þeim eins og mara, sem gerir þau að
texta einum.
Skáldsagnahöfundurinn sem ég valdi til að gera að viðfangsefni mínu við
að rannsaka gagnrýnina, Witold Gombrowicz, vissi vel hvernig þessu var
háttað. Það var einmitt hann sem veitti mér innblástur, benti mér á skot-
mörkin, knúði mig til að leggja til orrustu og gaf tóninn um það hvernig hin
gagnrýna umræða ætti að vera. Leggjum eyrun við því sem hann skrifaði
fyrir nákvæmlega þrjátíu árum, árið 1966, í Dagbókina sína — verk sem er
um þúsund blaðsíður að lengd, en rúmur helmingur þess inniheldur við-
brögð höfundarins við staðnaðri tæknihyggju gagnrýnendanna:
„Þvílík hörmung! Hryllileg heimskan skín úr öllu sem við snertum á, úr
því hvernig við förum að því að skapa (sköpunin er orðin gáfuleg og
fráhrindandi), úr því hvernig við tölum um listir (allt of mikill orðavaðall),
úr öllum tannhjólunum í litla listaheiminum okkar, þessu gríðarlega gang-
virki samsettu úr doktorum, túlkum, alls kyns blaðurskjóðum sem eyða
öllum sínum tíma í að sjúga blóðið úr líkum tuga þúsunda skapandi lista-
manna sem eru ekki orðnir neitt neitt. Hvað er að gerast? Hvað hefur orðið
af fjársjóðum hins listræna hnossgætis okkar, þeim yndislegu, stórkostlegu
blóðsteikum sem Goethe og Beethoven voru á sínum tíma? Hvað skal gera
til að listin hætti að vera tjáning á lágkúru okkar og verði aftur tjáning á
mikilfengleik okkar, fegurð, skáldskap? Ég sting upp á eftirfarandi: í fyrsta
lagi: gerum okkur grein fyrir því, og það sársaukalaust, að allt er að fara til
fjandans. í öðru lagi: vörpum fyrir róða öllum þeim fagurfræðilegu kenn-
ingum sem smíðaðar hafa verið undanfarin fimmtíu ár og hafa það einkum
að markmiði að má burt öll persónueinkenni: allt þetta tímabil hefur verið
eitrað af tilhneigingunni að gera lítið úr gildismati hverskonar og manneskj-
unni, burt með það! I þriðja lagi, þegar kenningunum hefur loksins verið
varpað fyrir róða þurfa menn að snúa sér aftur að stórmennunum, stór-
mennum liðins tíma, og reyna fyrir tilstuðlan þeirra að finna í okkur sjálfum
hinar eilífu uppsprettur hugarflugsins, innblástursins, ákafa og hrifningar."
Fyrstu blaðsíðurnar sem ég skrifaði árið 1986 um Gombrowicz og gagn-
rýnendur í Frakklandi báru yfirskriftina „í smiðju Witold Gombrowicz".
Eftir á að hyggja get ég sagt að ég hafi dottið í lukkupottinn. Ég áttaði mig á
TMM 1997:1
53