Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Side 87

FORLÖG, FRELSI OG FRÁSAGNARHÁTTUR
trú á tilviljanir sem hlýtur að vera ósættanleg við hina fyrrnefndu. Jakob og
meistari hans takast á um þetta málefni af og til gegnum alla sögunai.
Sögumaðurinn hendir gaman að þessum umræðum með alls kyns ólíkinda-
látum í stíl og frásögn, enda vel meðvitaður um að hún verður aldrei til lykta
leidd. Eftir eina þrætuna um málefnið ávarpar hann lesandann og segir:
Þér sjáið, lesari góður, hvert ég gæti leitt þetta samtal um mál sem
menn hafa skeggrætt og skrifað um heil reiðinnar býsn síðustu tvö
þúsund árin án þess að þoka því neitt áfram. Ef yður þykir lítið púður
í því sem ég segi yður ætti yður að finnast talsvert púður í því sem ég
segi yður ekki (bls. 10).
Það verður fljótt ljóst við lestur Jakobs forlagasinna og meistara hans að það
liggur fyrir höfundi að hæðast að forlagatrúnni. Margar kostulegar samræð-
ur milli Jakobs og meistarans sýna þetta glöggt. Enda hlýtur það að vera í
anda þeirrar upplýsingar sem Diderot boðaði að hafna hindurvitnum á borð
við það að trúa á fýrirfram ákvörðuð forlög manna. En hefur þá einstakling-
urinn algert frelsi til að ráða sínum örlögum sjálfur? Málið er ekJei svo einfalt,
enda gera þeir Diderot og Voltaire báðir grín að hugmyndinni um frelsi
einstaklingsins. Þegar Birtingur hefur verið handtekinn og hefur um að velja
„að láta alla hersveitina berja sig þrjátíu og sex sinnum eða fá í einu tólf
blýkúlur í hausinn“ stoðar „ekki mikið að segja að viljinn væri frjáls, og að
hann vildi hvorugt, hann varð að gera svo vel og velja; hann ákvað sig, í krafti
þeirrar guðsgjafar sem frelsi heitir, að ganga svipugaungin þrjátíu og sex
sinnum“.14
I eftirmála við þýðingu sína á Jakobi forlagasinna og meistara hans segir
Friðrik Rafnsson helstu viðfangsefni Diderots í sögunni vera:
. . . annars vegar spurningin sígilda um valdið, hver eigi að ráða
hverjum, og hins vegar spurningin um það að hvaða marki maðurinn
sé og geti verið frjáls. Hvor hefur valdið, Jakob eða meistarinn, þegar
öllu er á botninn hvolft? Hvað er hátt og lágt í þjóðfélaginu? Jakob
virðist innilegur áhangandi forlagahyggju síns gamla kafteins, hug-
myndarinnar um bókrolluna miklu efra þar sem allt stendur skrifað,
en er hann ef til vill að brjótast undan þeirri heimssýn? Ræður
maðurinn ekki meiru um líf sitt en þetta, fái hann raunverulega
menntun og fræðslu í stað kirkjulegs heilaþvottar?15
Þótt hugmyndin um algert frelsi einstaklingsins sé álíka barnaleg og trúin á
fyrirfram ákvörðuð örlög er óhætt að staðhæfa að ef um boðskap er að ræða
í Jakobi forlagasinna og meistara hans, miðar hann að því að halda fram
hugmyndum um einhvers konar frelsi: Frelsi í krafti menntunar, upplýsingar
TMM 1997:1
77