Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 104

VILHJÁLMUR ÁRNASON
og lífsfyllingar? Meginástæðan fyrir því að „jáið“ verður dræmt við þessari
spurningu er sú að flestar þær „framfarir" sem orðið hafa í mannlegu
samfélagi varða hinar efnislegu forsendur lífsins, tækniþróun og framleiðslu
neyzluvara. Vissulega hafa umbætur einnig verið talsverðar á sviði réttarfars,
stjórnmála og siðferðis en það hefur verið mun skrykkjóttara ferli enda lýtur
það öðrum lögmálum. Það er höfuðgallinn á kenningu Marx, líkt og öðrum
kenningum sem sett hafa svip sinn á undanfarnar aldir, að vanrækja þessi
þróunarlögmál mannlegra samskipta og einblína á þau tæknilegu yfirráð
sem við getum öðlazt yfir framleiðslunni.29 Vandinn við kenningu Marx er
því ekki einkum sá að hann hafi sagt ranglega fyrir um hina sögulegu þróun,
heldur sú þrönga sýn sem hann hefur á skilyrði þess að menn geti blómstrað
og öðlast sjálfræði. Frelsun undan ánauð og arðráni leiðir ekki endilega til
afnáms firringar í siðferði manna og samskiptum, eins og hugsýn Marx um
hið sanna ríki frelsisins virðist gera ráð fyrir.30
Ég þakka Ottó Mássyni, heimspekinema, og Jóni Kalmanssyni, heim-
spekingi, fyrir yfirlestur og góðar ábendingar.
Aftanmálsgreinar
1 Sbr. Philip J. Kain, Marx and Ethics (Oxford: Clarendon Press 1988), 2. kafli.
2 Sbr. grein 11 um Feuerbach. Marx og Engels, Úrvalsritl (Reykjavík: Heimskringla 1968),
s. 328. Ég hef aðeins vildð til þýðingunni.
3 Sjá ítarlega útlistun á firringarhugtakin hjá Bertil Ollman, Alienation (Cambridge Uni-
versity Press 1976).
4 Sjá rit hans um Um eðli kristindómsins [Das Wesen des Christentums], 1841. Ekki er talið
að þetta rit hafi haft mikil áhrif á Marx sem hreifst þó af öðrum bókum Feuerbachs.
5 Karl Marx og Friðrik Engels, Þýska hugtnyndafrœðin, Gestur Guðmundsson þýddi
(Reykjavík: Mál og menning 1983), s. 14-15. Hér eftir er vísað til þessa ritsí svigasem ÞH.
6 Immanúel Kant, „Svar við spurningunni: Hvað er upplýsing?" Elna Katrín Jónsdóttir og
Anna Þorsteinsdóttir þýddu, Skírnir (hausthefti 1993), s. 379.
7 Þessi skilningur birtist einkum í svonefndum Handritum um hagfrœði og heimspeki. Því
hefur oft verið haldið ffam að Marx hafhi þessari heimspeki í síðari verkum sínum eða að
hún tald a.m.k. mikilvægum breytingum. Sjá ítarlega umfjöllun um þetta hjá Kain, Marx
and Ethics.
8 Marx, „Átjándi brumaire Lúðvíks Bonaparte", Úrvalsrit II (Reykjavík: Heimskringla
1968), s. 119.
9 Capital I, ritstj. Friedrich Engels (NewYork: International Publishers 1967), s. 177-178.
10 Mildl umræða hefur skapazt um það hvort réttmætt sé að tala um marxíska manneðlis-
hugmynd. Prýðilega greiningu á þessu ágreiningsmáli er að finna í bók Norman Geras,
Marx andHuman Nature: Refutation of a Legend. (London: NLB and Verso 1983).
11 Ég tek hér mið af Carol C. Gould, Marx's Social Ontology (Cambridge: The MIT Press
1978), 5. kafla.
94
TMM 1997:1