Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 121

Ritdómar
Handan við tíma og dauða
Guðmundur Andri Thorsson: íslandsföriti.
Mál og menning 1996. 192 bls.
I
Árið 1791 sigldi hinn ungi og nýbakaði
náttúrufræðingur Sveinn Pálsson til ís-
lands frá Kaupmannahöfn þar sem hann
hafði verið við nám. í fórum sínum hafði
hann erindisbréf frá Naturhistorie
Selskabet þar sem honum var meðal
annars gert að finna, safna og lýsa nátt-
úrugripum á íslandi frá öllum þremur
ríkjum náttúrunnar. Hann átti að rann-
saka æxlun dýra og meðgöngutíma, tölu
eggja og útlit, ferðir fugla og fiskigöngur;
grennslast fyrir um íslensk nöfn jurta,
senda félaginu hveravatn á flöskum, svo
fátt eitt sé nefnt. Á siglingunni í júlímán-
uði settist lítill fugl á fálkaskipið:
Á 57. breiddarstigi og 17. lengdarstigi
settist spörfugl einn á skipið. Við rann-
sókn reyndist hann vera Loxia cur-
virostra [krossnefur]. Við reyndum að
fóðra hann á grjónum og fleira ætilegu,
en hann dó næsta dag. Ætla má, að
hann hafi verið mjög veikur, því að
fiðrið losnaði af kviðnum á honum
jafnskjótt og hann var dauður. (7)
í Ferðabók Sveins, sem umfram allt er
vísindarit þótt texti hennar búi yfir ein-
hverju sem kenna má við persónulega
nálægð, má segja að sjálfsverunni sé
haldið til hlés. Tungumál hennar speglar
skipulag heimsins þrátt fyrir frásagnir af
lífsins gnægð, skringilegum uppákom-
um, eftirtektarverðum mönnum; ein-
stakir þættir lífríkisins bera vitni um rök-
rænt og sýnilegt skipulag, krossnefúrinn
hér að ofan er lítið dæmi um það þótt
hann vitni einnig um fágæta ritsnilld
höfundar. Náttúrufræði hans fann sér
stað í þögulu tómi á milli orða og hluta,
lýsti kyrrstæðu kerfi sem beið þess að
vera fært í hlutlausa og tæra orðræðu.
Sjálfsævisagan sem hann skrifaði undir
lok ævi sinnar er að vissu leyti sama
marki brennd. Söguleg sjálfsvera er ekki
komin fram á sjónarsviðið, ævinni er lýst
sem örlagabundnu ferli þar sem allt
stefhir að einum ósi. Engu að síður tókst
Sveini að brjótast gegnum textann, upp
úr sögunni reis þrátt fyrir allt ósjálfráða
maður, bugaður píslarvottur, særð sál
sem lét berast með forlaganna straumi.
Skrif hans eru ágætt dæmi um að nítj-
ánda öldin fól í sér uppkomu ólíkra
þekkingarsviða sem brutust undan guð-
fræðilegu ofurvaldi; náttúran var af-
helguð og flokkuð niður í frumdrætti
sína, ofbeldi tímans hóf innreið sína; á
sama tíma varð maðurinn til sem sjálf-
stætt þekkingarsvið með augun þurr en
skjálfandi hné andspænis eigin hverful-
leika og dauða.
í íslandsförinni stígur Guðmundur
Andri Thorsson skrefið inn í annars kon-
ar ferðabókahefð en þá sem frumkvöðlar
á sviði náttúruvísinda lögðu grunninn
að fyrir tvöhundruð árum eða svo. Segja
má að sagan sé skrifuð í eins konar fram-
haldi af frásögnum breskra ferðalanga af
ferðum sínum til Islands á átjándu og
111
TMM 1997:1