Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Side 124

RITDÓMAR
ar ráfa um götur Reykjavíkur, afkáralegt
fólk og heimóttarlegir lærdómsmenn
setja undir sig höfuðið og stara á gestina
í forundran; skáldið Matthías segirþjóð-
ina útlifað fólk. Landið verður dular-
fyllra við hvert fótmál, hrafnar flögra um
blaðsíðurnar og krunka úrskurð sinn,
um varir sjálfstæðishetjunnar leikur hálf
fáráðlingslegt glott.
Við öllu þessu bregst söguhetjan með
hljóðlátri íhugun dagbókarritarans,
reynslu sína álítur hann hluta af mikilli
ráðagerð, eins og hann talar um á einum
stað. Örlögin liggja í hnipri einhvers
staðar langt inn í miðju landi og bíða
hans. Textinn tekur á sig draumkenndan
svip, myndir renna saman; hvítur kyrtill
hinnar dularfullu ástkonu tengist draum-
kenndri reynslu, mannlausir hestar birt-
ast og hverfa, hattar slúta yfir andlitum á
hauslausum mönnum, heimskur búkur
hangir fyrir sjónum hans alla ferðina:
„Ég fann þokuúðann á andliti mér og
hann þéttist eftir því sem við fórum
lengra og lengra inn í landið þar sem allt
var ótryggt, blautt, og myrkt, og glj úpt—
mér fannst ég vera einn, ég vissi ekki
hvort dagur ríkti eða nótt, hvort ég mókti
eða svaf' (177-78). Skynjun dagbókar-
ritara á landinu mótast annars vegar af
hinum óhugnanlega atburði á Englandi
sem líður honum eðlilega ekki úr minni
en hins vegar af altækri leitinni sem ligg-
ur merkingu textans til grundvallar.
Landið býr yfir skilaboðum sem beinast
öll að hans innri manni, tilfinningaflækj-
ur endurspegla flöktandi sjálfsmynd: „Ég
heyrði þytinn og vissi að sá þytur bar mér
orð sem enginn hafði áður sagt mér og
ég óskaði þess að einhver myndi nema
þessi orð úr vindinum og færa mér þau“
(134). Óhugnaður eldri heimsmynda
liggur í loftinu á sama tíma og textinn býr
yfir sálfræðilegum gljúfrum, glímu sem
form og mannskilningur útilokuðu að
vissu leyti á nítjándu öld: „Það er eitt-
hvað hérna sem grúfir yfir okkur, það er
eitthvað í aðsigi", segir Cameron á einum
stað (124). Samband þjóðtrúar og sjálfs-
myndar er rækilega undirstrikað á sama
tíma og nútímalegum mannskilningi er
þröngvað inn í gamalt form til að laga
það að formgerð skáldsögunnar. Heimur
sögunnar verður heimur þrár og dauða,
óraunverulegur, draumkenndur og
óhöndlanlegur.
Landið umhverfist í hugarheim það-
an sem enginn á afturkvæmt, þar sem
allir farast. Dauðinn vofir yfir hverju fót-
máli, mörk milli lífs og heims mást út.
Hinn stigmagnandi óhugnaður leiðir
söguhetjuna þangað sem orðin duga
ekki lengur; orð og heimur fallast ekki í
faðma heldur bíða dagbókarritara upp-
lausn og vondur dauði. Hann ber kennsl
á sjálfan sig sem glataður maður, „hug-
sjúkur, sekur og spilltur" (169); kemur
ekki auga á sjálfan sig öðruvísi en sem
óþekkjanlegan eða tvístraðan mann sem
á í baráttu við sjálfan sig fremur en ver-
öldina; jörðin sem sekkur undir honum
eins og í kvæði Jónasar endurspeglar
óljósar útlínur sjálfsins, hryllingurinn
býr innra með honum sjálfum. Sagan
lýsir ekki kristilegu falli, enda söguhetjan
guðlaus maður, heldur tilvistarstökki
sem ekki sér fýrir endann á í sögulok.
Gamlir draugar vitja hans, innra með
honum takast á andstæð öfl sem fylgja
honum út í rökleysu og óhugnað. Hinn
siðmenntaði maður, mótaður af refa-
veiðum og teboðum, tapar fótfestu í
frumstæðu landi sem tekur að hreyfast
undir honum; þúfur og hólar skríða eftir
honum og krypplingnum sem fylgir hon-
um til Bjarnarstaða, sjálf moldin færist úr
stað. Dagbókarritari ferðast þangað, í
landfræðilegum og sálffæðilegum skiln-
ingi, þar sem andstæður lífs og dauða,
raunveruleika og ímyndunar, fortíðar og
framtíðar leysast upp, slóð hans liggur
handan við tíma og dauða. Hann finnur
sjálfan sig á grundvelli þess sem gengur
honum úr greipum, hins ósýnilega sem er
„handan við lögmál, siði, sannindi og
reynd“ (179). Formföst andstæðukerfi
leysast upp, veruleikinn er smám saman
lagaður að formgerð mannsins sjálfs, ekki
1 14
TMM 1997:1