Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 133

RITDÓMAR
sögu og djúphugsað bókmenntaverk.
Það er í sjálfu sér ögrandi verkefni og
hefur verið reynt áður. En leyndardómn-
um um sálarástand Tómasar hæfir trú-
lega annað form en þessi reyfarakennda
ffásögn með heldur léttvægri lausn í end-
ann. Sagan verður fyrir vikið aldrei sér-
lega grípandi. Hún segir við lesandann:
„Eltu peningana", en vill jafhff amt að hann
hugleiði spurninguna: „Hver er Tómas“!
Og rekur sig þar eitt á annars horn.
Árni Óskarsson
Bréf til Pat
Böðvar Guðmundsson: Híbýli vindanna.
Mál og menning 1995. 336 bls. Lífsins
tré. Mál og menning 1996,318 bls.
Ég hef off velt því fyrir mér hvernig á því
stendur að íslendingar hafa fram til þessa
ekki átt sér neina stóra vesturfarasögu,
líkt og flestar þjóðir í grennd við okkur og
reyndar margar sem lengra eru í burtu.
Atburðir eins og þeir að nærri fjórð-
ungur þjóðarinnar flytur úr landi á rúm-
lega tuttugu ára tímabili ættu að vera þess
eðlis að skáldum þættu þeir vera forvitni-
legir og spennandi söguefni. Eina undan-
tekningin á síðustu áratugum er Paradís-
arheimt Halldórs Laxness sem að hluta
til fjallar um einn mjög sérkennilegan
þátt þessarar sögu sem eru vesturferðir
mormóna rétt effir miðja síðustu öld
sem eru í raun stök hliðargrein hinna
eiginlegu vesturferða. Þegar betur er að
gáð verður þessi bókmenntalega þögn
um vesturferðinar óþægilega hávær.
Erfitt er að finna einhverjar skynsam-
legar skýringar á þessu háttalagi rithöf-
unda, en ég held að í grunninn sé um að
ræða landlægan ótta íslendinga við að
horfast í augu við fortíðina og þá einkum
þá þætti hennar sem óþægilegir eru og
brjóta í bága við þá glansmynd fortíðar-
innar og bændasamfélagsins sem búin
var til í hita sjálfstæðisbaráttunnar. Það
er kannski ekki að furða að menn hiki við
að brjóta bannhelgina sem hvílir á að
segja frá skuggahliðum fotíðarsamfé-
lagsins, mannúðarleysi og grimmd þess í
garð fólks með listræna hæfileka, því leg-
ið hefur við uppþotum og götuóeirðum
þá sjaldan að slíkt hefur verið reynt. I
seinni tíð er þó einn og einn sagnfræð-
ingur farinn að þora að sjá í gegnum
sagnfræðilegan huhðshjúp sjálfstæðis-
baráttutímans og voga sér að skafa þykk-
ustu glimmerlögin af fortíðarmyndinni.
Á síðari hluta síðustu aldar var svo
komið að landið gat ekki brauðfætt
þegna sína miðað við þá tækni og at-
vinnuhætti sem þá tíðkuðust. Stór-
bændastéttin sem þá eins og endranær
og langt ffam á þessa öld réð lögum og
lofum í landinu var heiffúðlega andvíg
öllum breytingum á atvinnuháttum og
gott ef ákafi margra þeirra í sjálfstæðis-
baráttunni átti ekki rætur í óttanum við
að þær framfarir og umbætur sem voru
að eiga sér stað í Danmörku myndu ná
til íslands. Svo mikið er víst að á síðustu
áratugum síðustu aldar hrintu ráðamenn
margra sveitarfélaga í ffamkvæmd hug-
mynd sem íslenskir valdsmenn lögðu til
við Dani hundrað árum fyrr, sem sé að
flytja fátæklinga og ómaga úr landi, en nú
urðu ekki Jótlandsheiðar fyrir valinu,
heldur slétturnar miklu í Vesturheimi.
Böðvar Guðmundsson brýtur ný
lönd í þeirri vesturfarasögu sem hann
hefur nýlokið við með því að ráðast á
þennan sögulega veruleika og vinna úr
honum stórbrotið og margþætt skáld-
verk þar sem glýjulaust er leitast við að
nálgast veruleika þess fátæka fólks sem af
ýmsum ástæðum fluttist vestur um haf
og baráttu þess fyrir betra lífi í nýjum
heimkynnum.
Aðföng
Greinilegt er að Böðvar hefur víða leitað
fanga effir efnivið til skáldsögunnar. I
fyrsta lagi er þar að nefna almennan
sögulegan ffóðleik um samfélagsástand
TMM 1997:1
1 23