Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Blaðsíða 122

ÞORSTEINN GYLFASON
Það er flókið sagnfræðilegt viðfangsefni að auðkenna nýöldina. Michel
Foucault hefur lagt sitt af mörkum til þess verks á okkar tímum. Matthías
Viðar Sæmundsson gerir það á sinn hátt í íslenskri bókmenntasögu,15 Einar
Már Jónsson andæfir Matthíasi um sumt.16 Hvað sem þeim ágreiningi líður
er það að sjálfsögðu viðtekin skoðun kennslubókanna á nýöldinni að þær
aldir einkennist af vísindum sínum, tækni, iðnbyltingu, upplýsingu og sumir
segja trúleysi. I þessu má raunar greina einn rauðan þráð sem er trúin á fram-
farir, helzt á öllum sviðum mannlegrar viðleitni.
Ég nefni þetta vegna þess að stundum er orðið ,póstmódernismi’ notað
um greiningu á þessari framfaratrú og ýmsum fylgikvillum hennar, eða um
gagnrýni á hana og tilraunir til uppreisnar gegn henni. Þetta hygg ég sé meg-
inástæðan til þess að frönsku heimspekingarnir Foucault og Jean-Fran^ois
Lyotard eru kallaðir póstmódernistar. Og af því að framfaratrúin er einkan-
lega tengd við upplýsingaröldina (18du öld) kallar Mikael M. Karlsson póst-
módernismann ,aflýsingu’ þegar vel liggur á honum. Hann er aflýsing
upplýsingar.
Einn af upphafsmönnum trúarinnar á fr amfarir var Voltaire. Sami Voltaire
og dró dár að allri bjartsýni í Birtíngi. En framfaratrúin fékk ekki byr undir
báða vængi fýrr en hann var allur. Það var á byltingarárunum, og kunnasti
málsvari hennar var stærðfræðingurinn og heimspekingurinn Condorcet.
Hann er enn hafður í heiðri, meðal annars fyrir merkilegar uppgötvanir í
kosningafræði.
Framfaratrú Condorcets var að einu leyti ólík framfaratrú Voltaires og að
sama skapi lík framfaratrú 19du og 20stu aldar. Hún var reist á ffamförum
vísindanna og trúnni á frekari framfarir þeirra. Framfaratrú Voltaires var trú
á siðferðilegar framfarir en ekki vísindalegar og hefur ekki lifað. Þar kemur
einkum til að stjórnmálasaga 20stu aldar er einkanlega glæpasaga sem á sér
enga hliðstæðu á fyrri öldum. Nú hvarflar ekki lengur að nokkrum manni að
siðferði mannkynsins kunni að verða skárra eft ir hundrað ár en það er nú. Á
hinn bóginn hefur trú Condorcets lifað. Vísindin eru að sjálfsögðu sú stofn-
un nútímasamfélags þar sem allt miðar að framförum. Framfarir eru inn-
byggðar í alla starfshætti þeirra og allt skipulag sem á þeim er. Ef önnur
starfsemi en vísindin sjálf ræðst af þeim miðar hún líka að látlausum fram-
förum eins og þau, til dæmis læknislist eða tölvutækni.
Þessi ffamfaratrú okkar daga er svo römm að hún er yfirfærð þegjandi og
hljóðalaust á mörg önnur svið þar sem vísindanna með sínar framfarir gætir
annars mjög lítið. Til dæmis er hún yfirfærð á þjóðmál, einkanlega efnahags-
mál og atvinnumál. Enginn stjórnmálamaður í vestrænu samfélagi kæmist
upp með að afneita trúnni á framfarir atvinnulífs og hagkerfis. Og jafnvel
þótt stjórnarandstaða hverju sinni haldi því fram að allt sé í kaldakoli af völd-
120
www.mm.is
TMM 1998:3