Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Blaðsíða 134

SIGRÍÐUR ÞORGEIRSDÚTTIR
vegar orðið tamt að nota móderne um nútímann, sem er víðara hugtak en
samtíminn. Það eru áhöld um það innan heimspekinnar hvernig við tíma-
setjum upphaf nútíma. í list- og bókmenntaíræði er módernismi talinn
heíjast á síðari hluta 19. aldar með tilkomu byltingarkenndra framfara á
sviði vísinda og iðnframleiðslu, sem höfðu áhrif á samfélagsgerð, tíðaranda
og hugarfar. I heimspekinni er venja að telja nútímann hefjast ekki síðar en á
18. öld með tilkomu hinnar heimspekilegu upplýsingar. Ritgerð Kants „Svar
við spurningunni: Hvað er upplýsing?“ er frá síðari hluta þessa tímabils.
Franskir forverar hans eru t.d. Montesquieu, Voltaire og Diderot, en þeir
áttu drýgstan þátt í mótun lýðræðishugsjóna þeirra sem urðu aflvaki
ffönsku byltingarinnar. Ritgerð Kants er skrifuð fimm árum fyrir frönsku
byltinguna. Nálægð Kants við lýðræðisþróunina sem byltingin hratt af
stokkunum, og sú staðreynd að þessi þróun á sér stað um það leyti sem bylt-
ingarkenndar vísindafr amfarir 19. aldar eru í aðsigi, fær Foucault einmitt til
að lýsa ritgerð Kants sem nokkurs konar stofnskrá nútímans.5
Sem sögulegt tímabil er upplýsingin tímabil skynsemi. Sögulegar og
menningarlegar forsendur hennar eru umbreyting hefðarsamfélags í nú-
tímasamfélag. Upplýsingin er ákall um að hugsa sjálfur, og ekki láta hefðar-
vald kónga eða kennivald kirkjunnar hugsa fyrir sig. „Sapere aude“ eða
hafðu hugrekki til að nota eigið hyggjuvit án handleiðslu annarra eru slag-
orðin sem Kant tileinkaði upplýsingunni.
Upplýsingarhugmynd Kants byggir á trú á skynsemi mannsins og á að
unnt sé að fínna skynsamlega lausn mála, sem geti verið algild, gilt fýrir alla
og í öllum aðstæðum. Það á bæði við um siðferðisviðmið þau sem Kant setti
fram á grundvelli alhæfmgarreglu skilyrðislausa skylduboðsins sem og
þekkingarviðmið ffæðilegs eðlis er hann útfærði í Gagnrýni hreinnar skyn-
semi. Það er einkum tvennt í skynsemishyggju Kants sem verður að ásteyt-
ingarsteini síðari skynsemisgagnrýni. Þekkingarfræðileg og siðferðileg
viðmið Kants eiga að fela í sér algera nauðsyn án tillits til þess farvegs eða
miðils sem þau fara um eða þeirra aðstæðna sem þau eru staðsett í. Algildis-
hugmynd hans er ennffemur einsleit (homogen) því hún gerir ráð fyrir
möguleika einhlítrar niðurstöðu skynsamlegrar yfirvegunar.6
En áður en ég vík frekar að póstmódernískri gagnrýni á kantíska skynsem-
ishyggju er ástæða til að fara nokkrum orðum um kenningar Lyotards um
póstmódernisma, en það má segja að bók hans „La condition postmoderne“
frá 1979 hafi hleypt umræðunni innan heimspekinnar af stokkunum. í grein
sem Lyotard skrifaði árið 1982, „Svar við spurningunni: Hvað er póst-
módern?“ er skírskotun til greinar Kants auðsæ. í því liggur fólgin vísbend-
ing um hve Lyotard tengir sig hinni kantísku hefð sem lítur á upplýsingu og
nútíma sem samstofna fyrirbæri. Fyrir Lyotard er póstmóderne framhald
132
www. mm. ís
TMM 1998:3