Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Blaðsíða 152

RITDÓMAR
staðirnir tengdir óslítandi böndum,
Kirkjubæjarklaustur (1. kafii) ogbærinn
Dalur (2. kafli) eru í sömu sókn. Sögu-
persónurnar mætast einnig á miðri leið.
Presturinn á Kirkjubæjarklaustri sem
bar út barnið í fyrsta kafla hittir fyrir fal-
lega stúlku á bænum Dal í öðrum kafla,
og gerist hún meira að segja systir undir
hans umsjón. Sagan er vart hálfnuð þeg-
ar prestur hefur komist yfir stúlku, hún
fætt barn og hann borið það út með
hennar samþykki.
Þegar hér var komið sögu voru runn-
ar á mig tvær grímur, þægilegheitin voru
einhverra hluta vegna á undanhaldi. Of-
urnákvæm sviðsetningin, nöfnin, titla-
togið, landfræðilegu staðsetningarnar,
sagnfræðilegu staðreyndirnar og fyrir-
sjáanlegur söguþráðurinn, allt kallaðist
þetta stöðugt á við eitthvað annað! Upp
úr dúrnum kom að lokum einföld hug-
detta, hvar stóð fallega stúlkan, Katrín,
mitt í öllu því sem þegar hafði gerst. Hver
var hennar „staða“? Móðir hennar deyr í
öðrum kafla sögunnar, og fer að eigin
sögn til Paradísar að hitta löngu dauðan
barnsföður sinn. Föður sinn man Katrín
ógreinilega og þó svo hún efist ekki um
faðernið ljær hann tilveru hennar frem-
ur merkingarleysi en hitt. Ekki ber hún
hans nafn að mati guðs og manna, og
sem hórbarn hefur hún engan lagalegan
rétt til að vísa til þess. Ennfremur girnist
maðurinn sem hún elskar, Jón Sigurðar-
son prestur, metorðin meir en hana og
hafnar henni fyrir stöðu við hlið biskupa
og mikilmenna. í rás sögunnar verður
Katrínu skiljanlega off að orði, „Hvað
verður um mig?“ Smám saman snerist
sagan þannig fyrir hugskotssjónum
mínum upp í leit Katrínar að samastað í
tilverunni, og þá umfram allt samastað í
yfirgengilegu karlasamfélagi.
Til að bregða birtu á örvæntingu
Katrínar og umkomuleysi, sem líkt og
brýtur upp úr ramma sögunnar, veit ég
enga kenningu betri en þá sem tákn-
fræðingurinn Julia Kristeva setur fram í
einu þekktasta viðtali sem við hana hefur
verið tekið, „Women's time“. Kristeva
setur þar fram athyglisverða kenningu
um „stöðu“ kvenna í menningunni.
Kenningin er fyrst og fremst athyglis-
verð fyrir það að Kristeva, líkt og Freud,
skiiur hugtakið „staða“ bókstaflega, eða
sem einskonar aðsetur í kaotískum
heimi. Staður táknar þá ennfremur
„merkingu" í annars „merkingarsnauð-
um“ heimi, eða a.m.k. heilmikilli
„merkingaróreiðu". Kristeva er reyndar
óforbetranlegur freudisti og sníður
kenningu sína að lögmáli föðurins.
Samlevæmt hinni freudísku goðsögn var
af neyðarástæðum ákveðið að lögmál
föðurins skyldi tákna örugga merkingu
og kunnuglegan samastað, og skyldi
ennfremur stillt upp gegn óvissunni um
örugga merkingu. Svo við snúum okkur
aftur að hugtakinu „staður“, sem
Kristeva leiðir út af ofangreindum kenn-
ingum Freuds, þá táknar það raunar tii-
hneigingu mannsins til að gefa sjálfum
sér og umhverfinu merkingu í gegnum
fyrirbæri eins og ætt, afkomendur,
menntun, starfsvið, hæfileika, hús, sveit,
land og þar fram eftir götunum. Sam-
kvæmt Kristevu eru hefðbundnar „stað-
setningar“ óhjákvæmilega karlmiðaðar.
Konan finnur sér einungis stað í karlin-
um, sem aft ur hefur einsamall aðgang að
öllum þessum „merkingarstöðum“.
Þegar konan svo tekur skrefið frá karlin-
um rekur hún sig flj ótlega á tómið. Ann-
ars vegar verður hún þess vís að merk-
ingarstaðirnir glata merkingu sinni
þegar kona reynir að samsama sig þeim
og hins vegar fer hana að renna í grun að
þeir hinir sömu merkingarstaðir séu
þegar öllu er á botninn hvolft merking-
arsnauðir. Kristeva álítur jafnffamt að
konum sé sú ein leið greið að viður-
kenna merkingarleysið, og endurnýta í
nýja „merkingarstaði“. Útsýnið þaðan
afhjúpar síðan þá óþægilegu staðreynd
að hinir karlmiðuðu merkingarstaðir
séu engu betur kjölfestir en hitt sem á að
heita „staðleysi“.
Svo ég vendi mér aftur í stöðuleit
150
www.mm.is
TMM 1998:3