Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 59

59
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
er étin af fleiri en einni tegund
rándýrs. Mýflugulirfur eru ekki
bara étnar af hornsílum heldur
líka bleikju og öndum. Einnig er
það svo, að hver tegund rándýrs
lifir á fleiri en einni tegund bráðar.
Bleikjan lifir ekki einvörðungu á
mýlirfum heldur einnig á krabba-
dýrum, sniglum og hornsílum.
Þegar allar fæðukeðjur vatns hafa
verið teiknaðar upp kemur fram
þéttriðið net af línum og tenging-
um – fæðuvefur. Fyrstu myndina af
fæðuvef Mývatns teiknaði Arnþór
Garðarsson, og birtist hún í bók
um votlendi sem Landvernd gaf
út árið 1975 og Arnþór sjálfur rit-
stýrði. Fæðuvefur Arnþórs er eftir-
minnilegur fyrir það hve myndrænn
hann er (1. mynd). Arnþór teiknaði
annan vef sama eðlis þar sem Laxá
var tekin inn í myndina. Sá vefur
birtist á prenti árið 2006 en hafði
komið fram löngu fyrr á ráðstefnu-
spjöldum (2. mynd).
Ef allar tengingar vefsins eru
teiknaðar inn getur hann orðið
býsna þéttriðinn. Og ef allar lín-
ur eru dregnar jafngrannar getur
vefurinn orðið svo þéttur að upp-
lýsingagildi hans rýrnar til muna,
því að erfitt verður að greina meg-
instoðir vefsins innan um alla flækj-
una. Raunin er venjulega sú að
aðeins fáar tegundir leika stóru hlut-
verkin og eru þannig burðarþættir
vefsins. Um þessar tegundir rennur
meginhluti orku og næringarefna frá
neðstu næringarþrepunum til hinna
efstu. Eru þær brautir þá gjarnan
sýndar með þykkari línum á mynd-
um. Ef sýnt er á magnbundinn hátt
hvernig meginferlarnir liggja er
frekar talað um fæðunet (e. food net-
work) en fæðuvef.3
Venjulega eru sníkjudýr ekki
höfð með á fæðuvefsmyndum og
niðurbrotsferlar eru sjaldan sýndir.
Stundum vilja menn sýna hvernig
breytingar á stofni tiltekinnar bráð-
ar hefur áhrif á stofn rándýrs ofar í
fæðukeðjunni, eða þá öfugt, hvern-
ig stofn rándýrs getur haldið stofni
bráðar sinnar í skefjum. Þegar slík
gagnvirk stofnasamskipti eru til
umfjöllunar er talað um fæðuþrepa-
tengsl (e. trophic interactions).
Rannsóknasaga
Magainnihald kannað
Allt frá því Arnþór Garðarsson hóf
afskipti af Mývatnsrannsóknum
hefur verið lögð mikil áhersla á að
skoða í meltingarveg dýra til að
rekja fæðuvefinn. Arnþór fékk það
verkefni árið 1959 að kanna fugla-
dauða af völdum netja í Mývatni.
Kom sú rannsókn í kjölfar blaða-
skrifa um þetta efni sem Bjartmar
Guðmundsson, alþingismaður frá
Sandi í Aðaldal, var upphafsmaður
að. Finnur Guðmundsson fugla-
fræðingur fékk Arnþór til að gera
úttekt á málinu, en Arnþór var þá
21 árs en vel kunnugur í Mývatns-
sveit eftir að hafa verið í sveit í
Álftagerði sem ungur drengur. Mikið
féll til af dauðum vatnafuglum og
Arnþór notaði tækifærið og krufði
þá. Gögnin sem söfnuðust reyndust
mikilvæg til samanburðar við síðari
tíma rannsóknagögn þegar Arnþór
tók aftur upp þráðinn árið 1974.4
Eitt af fyrstu verkum Náttúrurann-
sóknastöðvarinnar við Mývatn, sem
tók til starfa það ár, var að koma
á fót eftirliti með lífríkinu. Það
kom í hlut Arnþórs, sem þá var
stjórnarformaður stöðvarinnar og
hugmyndasmiður, að skipuleggja
vöktun lífríkisins (orðið vöktun er
nú notað, að tillögu Arnþórs, um
það sem á ensku er venjulega kall-
að monitoring). Stöðin hafði enga
fjármuni á þessum árum og setti
Arnþór því rannsóknafé sitt við
Háskóla Íslands í að þróa vöktunina,
en Arnþór varð um þær mundir
prófessor í dýrafræði. Kom hann
því til leiðar að Veiðimálastofnun
hóf að fylgjast með silungsstofn-
um vatnsins og var lögð áhersla á
að fylgjast vel með magainnihaldi
bleikjunnar. Sjálfur fylgdist Arnþór
með fæðuskilyrðum og fjölda vatna-
fugla. Einnig voru líffræðinemar
við Háskólann hvattir til að tak-
ast á hendur rannsóknir á öðr-
um þáttum fæðuvefsins. Þannig fór
að Ásgrímur Guðmundsson tók að
sér að kanna fæðuval hornsílisins5
og Jón S. Ólafsson braut fæðuval
mýflugulirfanna til mergjar.6 Smærri
verkefni lutu að fæðuvali svifdýra,7
holdýra8 og krabbadýrs af ættbálki
vatnsflóa (Cladocera), svonefndrar
kornátu (Eurycercus lamellatus).9
Síðasta athugunin af þessu tagi var
sú er Haraldur R. Ingvason gerði á
3. mynd. Mýlirfur á botni Mývatns. Lengst til hægri eru lirfur slæðumýs (Tanytarsus) í
leðjupípum sínum. Rauða lirfan í miðið er toppmý (Chironomus) en lengst til vinstri er
vatnsmý, sem er hópur tegunda sem príla gjarnan á gróðri. – Midge larvae at the bottom of
Lake Myvatn. Tanytarsus is to the right, Chironomus in the middle and an orthocladiin
midge larva to the left. Teikn./Drawing: Árni Einarsson.
79 1-4#loka.indd 59 4/14/10 8:49:59 PM