Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 127

127
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
það gerist er meðal annars notað til
að aðgreina tegundir blóðagða.17 Í
karlormunum koma göngin sam-
an aftan við kviðlæga blöðku sem
gegnir því hlutverki að skorða kven-
dýrin af við mökun. Miðja vegu í
þessari blöðku er limur dýrsins, þar
fyrir framan má sjá tvær sáðblöðrur.
Mikill fjöldi eistna (í lengsta bútnum
tókst að telja 170) er í afturhluta karl-
ormanna. Aftast er lítill hnúður sem
raunar er svipaður í útliti hjá báðum
kynjum. Hjá kvenormunum opnast
kynopið rétt aftan við magasogskál-
ina. Þar aftan við eru í réttri röð aftur
eftir dýrinu eggjagöng, eggjastokk-
ar, sæðisgeymsla og loks fyrirferð-
armiklir kirtlar sem framleiða forð-
anæringu fyrir eggin.15
Algengast er að egg blóðagða
af ættkvíslinni Trichobilharzia séu
spindillaga en sum eru aflöng.9,17,33
Egg blóðagða eru stór vegna þess að
þau þurfa að rúma mikla forðanær-
ingu fyrir bifhærðu lirfuna sem þar
þroskast en orkufrekt getur reynst
að leita uppi rétta millihýsilinn.
Lengd eggjanna er mismunandi,
allt frá 100 µm upp í 400 µm. Annar
eggendinn er jafnan oddhvass og
endar í mjóum gaddi, hinn endinn
er kúptari (2. mynd b).
Egg blóðagða sem fundist hafa
í andfuglum á Íslandi eru það ólík
innbyrðis að svo virðist sem hægt
sé að aðgreina tegundirnar með því
að skoða eggin.9 Egg álftarögðunnar
eru engum öðrum lík (1. mynd c).
Þótt annar endinn sé oddhvass og
endi í dæmigerðum gaddi og hinn
endinn sé kúptur eins og hjá flest-
um blóðögðutegundum, þá er kúpti
endinn ekki aðeins óvenju stuttur,
heldur hefur hann áberandi hliðlæg-
an útvöxt. Sé þetta ósamhverfa egg
skoðað frá hlið minnir það í fljótu
bragði á teikningu af stórnefjuðu
sjávarspendýri.
Til að sýna útlit sundlirfu var
valin teikning af tegundinni sem
olli sundmannakláða í Fjölskyldu-
garðinum í Reykjavík árið 1997 (3.
mynd). Þessi tegund er óvenjulega
stór, 1,4 mm löng, en lengd sundlirfa
annarra tegunda er oft ekki nema
um 1 mm.7 Líkaminn er þrískiptur.
Í fremsta hlutanum eru fyrirferðar-
miklir kirtlar. Þrjú kirtlapör umlykja
magasogskálina og önnur þrjú eru
þar fyrir aftan. Ljósskynfærin eru
áberandi og sjást sem tveir svartir
augnblettir rétt framan við miðju.
Miðhlutinn er langur stilkur og aft-
asti hlutinn er klofin sundblaðka.
Saman mynda þessir líkamshlut-
ar öflugt hreyfitæki. Sundlirfurnar
nærast ekki en lifa á forðanum sem
aflað var í sniglinum.
Sundlirfur fuglablóðögðuteg-
unda eru svo líkar hver annarri að
ógerlegt er að aðgreina tegundirnar
með venjulegri ljóssmásjárskoðun.
Þess vegna hefur á seinni árum ver-
ið gripið til þess ráðs að raðgreina
erfðaefni (ITS og D2-svæði) og bera
niðurstöðurnar saman við raðir úr
þekktum tegundum sem vistaðar
hafa verið í genabönkum.13,15,16,26,34
Lífsferlar og lifnaðar-
hættir
Lífsferillinn er flókinn (2. mynd).
Kynlaus æxlun á sér stað í millihýsli,
sem er alltaf einhver snigill, en kyn-
æxlun verður í lokahýsli, þ.e. fugli
sem baðar sig eða sækir sér fæðu í
vatnið þar sem snigillinn lifir.6,18
Eggin eru oddhvöss og smjúga
þess vegna auðveldlega í gegn um
vefi fuglanna. Leið þeirra út úr lík-
amanum er með tvennum hætti.
Egg iðraagða rjúfa sér leið út úr
æðum yfir í þarmavegginn og það-
an áfram yfir í þarmaholið. Út í um-
hverfið berast þau svo með dritinu.
Lendi það í vatni klekst úr egginu
bifhærð lirfa. Egg nasaagða berast
aftur á móti út úr nefholinu þegar
fuglinn er að leita fæðu niðri í vatn-
inu, drekka eða kafa. Hluti eggjanna
kemst aldrei út úr líkamanum held-
ur berst með blóðrásinni til vefja og
líffæra þar sem eggin safnast fyrir
og valda sjúkdómi sem svipar mjög
til sjúkdómsins sem mannablóð-
ögður orsaka. Utan líkama fuglsins
er enginn munur á lífsferli nasa- og
iðrablóðagða. Þegar bifhærð lirfa (2.
mynd c) hefur náð fullum þroska
rofnar eggið og lirfan tekur til við að
1. mynd. Iðrablóðagðan Allobilharzia visceralis er
algeng í álftum á Íslandi. a. Karldýr. b. Kvendýr.
c. Egg. – The visceral schistosome Allobilharzia
visceralis is a common parasite of Cygnus cygnus
in Iceland. a. Male. b. Female. c. Egg. Eftir/From:
Kolářová.15

c.
b.a.
79 1-4#loka.indd 127 4/14/10 8:52:16 PM