Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 129

129
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
lifa þær eitthvað lengur. Sundlirf-
urnar hafa því lítinn tíma til stefnu
til að finna fuglinn sem er loka-
hýsill tegundarinnar. Sundlirfurn-
ar smjúga oftast inn í fugla í gegn
um húðina á fótum. Lirfurnar búa
yfir margvíslegum eiginleikum sem
stuðla að árangursríkri smitun.6,35,36
Lirfurnar eru ljóssæknar og synda
rakleiðis frá aðsetursstað snigilsins,
sem er oftast niður við botn, upp
að yfirborði þar sem algengast er að
hitta fyrir lokahýslana. Þar hanga
þær í yfirborðinu og bíða eftir fórn-
arlambinu. Minnki birta skyndilega,
eins og gerist þegar fugl syndir
hjá, taka lirfurnar kipp og fara að
hreyfa sig. Sömu áhrif hafa vatns-
hreyfingar eins og þær sem verða
til við sundhreyfingar fugla. Lirf-
urnar hafa einnig þróað efnaskyn
og greina lífræn efni sem losna frá
húðinni (meðal annars ceramicides
og kólesteról). Ákveðin efni (fitusýr-
ur og sterólar) og rétt hitastig örva
lirfurnar til að festa sig á húðina.
Til þess nota þær magasogskálina.
Með því að beita maga- og munn-
sogskálunum á víxl geta sundlirfur
hreyft sig um set í leit að hent-
ugum inngöngustað sem oft er lítil
felling á húðinni. Þangað komin
kastar lirfan sundhalanum og losar
innihald kirtlanna á húðina. Í kirtl-
unum, sem taka mikið pláss í lík-
amanum (3. mynd), eru meðal ann-
ars próteinsundrandi hvatar sem
rjúfa gat á húðina og sérstök efni
(lectin) sem smyrjast á yfirborð lirf-
unnar. Hlutverk annarra efna sem
þar finnast er óljóst en hugsanlega
eru þau notuð til að blekkja ónæm-
iskerfi fórnarlambsins. Með því að
gildna og mjókka á víxl treður lirfan
sér á nokkrum mínútum í gegn um
gatið sem hvatarnir rufu á hornhúð-
ina. Litlir afturvísandi broddar á
líkamanum verka sem ankeri á leið-
inni í gegn.6,38
Inni í fuglinum þroskast lirfan í
fullorðinn orm á leiðinni frá húðinni
yfir á aðsetursstað kynþroska orm-
anna, sem er portæð eða bláæðar
við aftasta hluta þarmanna hjá iðra-
ögðum en nefholið hjá nasaögðum.
Um leið og lirfan hefur borað sig
í gegn um húðina skiptir hún um
ham og klæðir þannig af sér ónæm-
isvaka á yfirborðinu í heilu lagi, að
því er talið er til að blekkja ónæmis-
kerfi hýsilsins.39,40 Leið iðraagðanna
liggur frá innrásarstaðnum inn í sog-
æðar eða bláæðar og þannig berast
þær til hjartans. Þaðan berast þær
til lungna og áfram á áfangastaðinn
með líkamsblóðrás. Nasaögðurnar
ferðast aftur á móti upp í nefhol
fuglanna eftir taugum. Á leiðinni
nærast þær á taugavef hýsilsins og
valda þannig óafturkræfum skaða
vegna þess að taugavefur endurnýj-
ast ekki.4,5,6,18,41 Í sýkingartilraunum
með T. regenti, þar sem sundlirfur
fengu að smjúga í gegn um sundfit
stokkanda, tók það þessa nasaögðu
einungis tvo daga að fara eftir út-
taugum upp í mænu. Ferðalagið eftir
mænu upp í heila tók tíu daga til
viðbótar. Þangað komnir bárust nær
fullvaxnir ormarnir yfir í nasaholið
þar sem þeir urðu kynþroska. Full-
orðnu ormarnir eru skammlífir og
lifa einungis í eina til tvær vikur. Á
þeim tíma verpa kvendýrin miklum
fjölda eggja.6
Fátt eitt er vitað um hversu gaml-
ar blóðögður geta orðið. Þótt sumar
lifi einungis í nokkrar vikur er ljóst
að aðrar geta lifað mánuðum og
jafnvel misserum saman.1,20
Hvað er sundmanna-
kláði?
Talið er að allar tegundir fuglablóð-
agða orsaki sundmannakláða. Sund-
lirfurnar eru óhýsilsérhæfðar lífver-
ur sem laðast jafnt að húð fugla sem
spendýra þannig að fólk sem baðar
sig eða veður berfætt þar sem lirf-
urnar er að finna verður miskunnar-
laust fyrir árás. Lirfurnar fara ekki
í manngreinarálit, eins og margir
halda, heldur ráðast á alla. Samt fá
bara sumir kláðabólur. Fjöldi kláða-
bóla er yfirleitt talinn standa í beinu
samhengi við þéttleika lirfanna og
tímann sem viðkomandi var niðri í
vatninu.6
Endurtekið smit leiðir til aukins
ónæmissvars. Sumir geta jafnvel
orðið ofurnæmir og þá ógna sund-
lirfurnar lífi manna. Þótt útbrot af
völdum sundlirfa hverfi á 1–2 vikum,
þá veldur kláðinn einn og sér mik-
illi vanlíðan. Stundum klóra menn
sig til blóðs þannig að síðkomnar
sýkingar ná sér á strik. Það að fá
kláðabólu er staðfesting þess að
ónæmiskerfi líkamans hafi stöðvað
för og frekari þroska lirfunnar. Öðru
máli gegnir um þá sem ekki fá nein
ónæmisviðbrögð. Þar hafa sundlirf-
urnar komist inn í líkamann og náð
að fela sig fyrir ónæmiskerfinu. Ekki
er vitað hversu lengi lirfurnar lifa í
fólki og hvert þær ná að flakka áður
en þær drepast því slíkt hefur aldrei
verið rannsakað í mönnum. Dýra-
tilraunir hafa aftur á móti staðfest
að lirfur sem komast inn í líkama
spendýra drepast fljótlega og ná
þar aldrei fullum þroska. Jafnframt
hefur verið staðfest að nasaögður
eru taugasæknar í spendýrum rétt
eins og í fuglum og á sama hátt
sækja iðraögður fuglablóðagða strax
í blóðrás spendýra. Í músum drep-
ast nasaögður oftast eftir einhverja
klukkutíma eða daga. Sumar geta
þó lifað í taugavefnum í einhverjar
vikur áður en þær drepast.3,4,6
Yfirleitt eru sýkingar af nasaögð-
um taldar alvarlegri en þegar iðra-
ögður eiga í hlut. Er það vegna sækni
nasaagðanna í taugar og hættunnar
á taugaskemmdum. Sá ótti er ekki
ástæðulaus því sýkingartilraun-
ir á músum hafa iðulega orsakað
skerta hreyfigetu og jafnvægistrufl-
anir tilraunadýranna. Þá er vitað að
vaxandi iðraögður, sem oft dvelja
dögum saman í lungum spendýra,
valda þar blæðingum og astma.
Almennt er álitið að skaðinn standi
í réttu hlutfalli við fjölda lirfanna
sem komust inn í líkamann og þann
tíma sem það tók ónæmiskerfið að
ráða niðurlögum þeirra. Þótt lítið
sé enn vitað um afleiðingar flakks
lirfanna í mannslíkamanum er fólki
eindregið ráðið frá því að útsetja
sig fyrir sundlirfusmiti, sérstaklega
þegar vitað er að nasaögður eru á
ferðinni.3,4,6
Sundmannakláði
á Íslandi
Nokkuð neðan við Deildartungu-
hver í Borgarfirði er grunn tjörn
79 1-4#loka.indd 129 4/14/10 8:52:18 PM