Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 113

113
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
jaðri. Oft standa askhirslurnar stak-
ar en stundum einnig margar saman
í þéttum þyrpingum. Lappamerlan
vex gjarnan á mosum sem eru á
klettum eða fuglatoppum, einkum
holtasóta (Andreaea rupestris). Stund-
um vex hún einnig á öðrum mos-
um, t.d. brúnkólfi (Gymnomitrion
concinnatum), eða jafnvel á fléttum
(Peltigera spp.).
Lappamerla var fyrst greind úr
sýnum frá Þjórsárverum upp úr
1970.9 Síðar fannst hún einnig í
nokkrum sýnum frá því landsátaki í
skófasöfnun sem gert var 1967–1968.
Voru þau sýni frá ýmsum stöðum á
landinu. Nokkur sýni hafa svo bæst
við á síðari árum, en engan veginn er
hægt að telja þessa tegund algenga
þótt hún sé dreifð um landið.
Freðsnepja
Svo virðist sem sveppþræðir freð-
snepjuc (Santessoniella arctophila (Th.
Fr.) Henssen – Samnefni: Parme-
liella arctophila (Th.Fr.) Malme) vaxi
yfir eða eftir lifandi eða dauðum,
jarðlægum mosagreinum, en þalið
myndast síðan sem örsmáar dökk-
brúnar, gljáandi vörtur um 0,1 mm
í þvermál á mosagreinunum. Oft
verða þessar vörtur síðar það þétt-
ar að þær mynda meira eða minna
samhangandi þal, þótt víðast glytti í
mosann á milli. Form fléttunar ræðst
hins vegar alfarið af mosagreinum
sem hún klæðir að utan. Fléttan
myndar fljótlega flatar, skífulaga
askhirslur, dökkrauðbrúnar á litinn
í þurru veðri, en þær tútna út í vætu
og verða þá kúptar og fagurbrúnar
eða rauðgular á litinn. Þær verða
um 1–1,5 mm í þvermál. Fléttan
vex einkum á mosagrónum jarðvegi
uppi á rústakollum eða myndar
grásvarta flekki yfir mosabreiðum á
flatlendi. Einkum fylgir hún mosan-
um móasigð (Sanionia uncinata). Gró
þessarar fléttu eru glær, einhólfa og
sporöskjulaga.
Á Íslandi var freðsnepjan fyrst
greind í Þjórsárverum árið 1970 og
var sá fundur birtur undir nafn-
inu Parmeliella arctophila.9,10 Hún er
nokkuð algeng þar á mosabreiðum
og rústum freðmýranna allt frá Bisk-
upsþúfu og Þjórsárkvíslaeyrum í
austri til Söðulfells og Blautukvísla-
eyra í vestri. Hún fannst síðar í einu
eldra sýni frá Mjóadal á Bárðdæla-
afrétti 1967. Síðan hefur hún fundist
töluvert víðar á landinu, m.a. 1976 í
Kolkuflóa á Auðkúluheiði, en hann
er nú á botni Blöndulóns; einnig
á Hofsafrétti, í Arnardal og víða á
Brúaröræfum, Kringilsárrana og á
Jökuldalsheiði. Einnig hefur hún
fundist á nokkrum stöðum í byggð,
t.d. á Fljótsdalshéraði og á tveim
stöðum á Vestfjörðum. Hún vex því
nokkuð víða um landið, mest þó til
fjalla og á miðhálendinu.
Firnasorta
Firnasortad (Leciophysma finmarkic-
um Th. Fr.) er lítil flétta, myndar
svarta, kringlótta púða, oft um 1
cm í þvermál. Þalið myndar þyrp-
ingar af kolsvörtum, smágreinótt-
um laufum eða sepum sem eru um
0,5–1 mm á lengd og 0,15–0,3 mm
á breidd. Fljótlega myndast innan
um þessa sepa svartar, kúptar, nær
hálfkúlulaga askhirslur. Þær eru
um og innan við 1 mm í þvermál.
Innan í öskum askhirslunnar mynd-
ast örsmá, glær, sporöskjulaga eða
nær hnöttótt gró sem notuð eru til
fjölgunar. Flétta þessi notar ekki
grænþörunga í sambýli sínu held-
ur aðeins blágræna af ættkvíslinni
Nostoc, sem mynda keðjur inni í
þalinu. Hún vex á jarðvegi, oft yfir
örsmáa soppmosa sem þekja yfir-
borðið.
Fyrsta sýni af firnasortu sem safn-
að hefur verið á Íslandi var tekið
í suðvesturhlíð Snæfells árið 1968.
Næst fannst hún í Guðlaugstungum
árið 1972 og í Kolkuflóa á Auðkúlu-
heiði árið 1976.11 Alls staðar virð-
ist hún vera sjaldgæf, nema helst á
Brúaröræfum og Vesturöræfum. Þar
hefur hún fundist víðar en nokkurs
staðar annars staðar á landinu.12 Þótt
undarlegt megi virðast hefur hún
ekki enn fundist í Þjórsárverum.
2. mynd. Einkennandi fyrir gulbrúnar ask-
hirslur lappamerlunnar (Caloplaca tor-
noënsis) er blásvört rönd á jaðrinum.
3. mynd. Freðsnepja (Santessoniella arc-
tophila) vex einkum á mosum hálendisins.
Þal fléttunnar er svart á myndinni, en ask-
hirslurnar rauðbrúnar.
4. mynd. Firnasorta (Leciophysma fin-
markicum) hefur hlaupkennt, grænsvart
þal með kúptum, svörtum askhirslum.
c Nafnið freðsnepja merkir eitthvað smátt og lítilfjörlegt sem vex á freðinni túndru. Orðið snepi er einnig notað um lítinn útvöxt, sepa eða vörtur sem þekja
yfirborð sumra skófa.
d Nafnið firnasorta vísar til hins svarta litar; eitthvað lítið og svart á víðáttumikilli auðninni.
79 1-4#loka.indd 113 4/14/10 8:51:48 PM