Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 76

Náttúrufræðingurinn
76
200 m y.s.6,7 en þar eru ýmis umsvif
manna einnig mest. Ísland hefur ver-
ið skilgreint sem næstmikilvægasta
varpstöð vaðfugla í Evrópu á eftir
Rússlandi8 og er þar ekki tekið tillit til
gríðarlegs stærðarmunar landanna.
Þá fara vaðfuglastofnar minnkandi
hnattrænt9 og eykur það enn á mikil-
vægi Íslands, því hér á landi virðast
þessir stofnar enn standa vel. Ýmsir
þættir í líffræði vaðfugla gera að
verkum að flestir þeirra þrífast nær
eingöngu á opnu skóglausu landi.10
Stórir vaðfuglastofnar á Íslandi eru
því líklega afleiðing af búsetulands-
laginu sem mótaðist eftir landnám
Íslands.11
Auðséð er án ítarlegra athugana
að vaðfuglar eru nátengdir vot-
lendi.1,12 Þeir nýta sér polla, tjarnir
og grynningar straumvatna og sjást
þar oft í fæðuleit og sullandi. En
hversu sterk eru þessi tengsl raun-
verulega, á mælikvarða afkomu,
og hvernig er þeim háttað? Hvaða
gerðir votlendis eru mikilvægastar?
Er mikilvægi votlendis það sama
hvar sem er á landinu? Er munur
á mikilvægi votlendis eftir tíma
sumars? Hefur nálægð við aðrar
búsvæðagerðir áhrif á notkun fugla
á votlendi? Slíkar spurningar hafa
augljóst gildi en svör skortir.
Í þessari grein verður leitast við
að taka saman upplýsingar um
tengsl búsvæða, einkum votlendis,
við varpvistfræði íslenskra vaðfugla.
Votlendi er oft skilgreint nokkuð
vítt13 en hér er einkum átt við ýmiss
konar deiglendi inn til landsins sem
vaðfuglar nýta á varptíma. Rétt er að
taka skýrt fram að einnig er átt við
framræst votlendi ef það hefur enn
háa vatnsstöðu og ríkjandi votlend-
isgróður. Sagt verður frá rannsókn-
um á almennum tengslum vaðfugla
og búsvæða á Íslandi og leitast
verður við að draga fram tengsl á
mismunandi mælikvörðum. Óhætt
er að segja að rannsóknir á jaðrakan
(Limosa limosa) hafi verið umfangs-
meiri en rannsóknir á öðrum vað-
fuglum hérlendis. Þær hafa einkum
beinst að stofnvistfræði og tengslum
varp- og vetrarstöðva14,15,16 en ýmsar
mælingar hafa farið fram á tengslum
búsvæða og lífsháttum jaðrakana.
Þá verða niðurstöðurnar ræddar í
ljósi yfirstandandi landbreytinga á
Íslandi og lærdóms sem draga má af
rannsóknum í öðrum löndum.
Breytileiki í votlendis-
notkun í tíma
Nægilegt er að líta á breytileika í
félagslífi og hreyfanleika vaðfugla
yfir varptímann til að átta sig á að
notkun votlendis er margslungin.
Frá því að vaðfuglar koma til lands-
ins á vorin og þar til þeir fara aftur
að hausti ganga þeir í gegnum nokk-
ur stig, t.d. álegu og uppeldi unga,
sem mótuð eru af þróunar- og vist-
fræðilegum kröftum. Þessi stig ráða
því hversu hreyfanlegir fuglarnir
eru og þ.a.l. hvernig þeir nota þá
mósaík landgerða sem fyrirfinnst í
umhverfi þeirra (1. mynd). Frá því
fuglarnir koma á vorin og fram að
varpi stendur yfir tilhugalíf, þar sem
fullorðnu fuglarnir endurnýja sam-
band fyrra árs eða finna sér nýjan
maka.15,17 Þetta tímabil getur varað
í 2–4 vikur og t.d. er algengt að jaðr-
akan verpi um mánuði eftir komu á
óðul. Einnig getur biðtíminn þjónað
því hlutverki að tímasetja varp svo
að hámarksfæðuframboð fari saman
við þann tíma þegar ungarnir eru
þurftafrekastir.18,19 Á þessum tíma
1. mynd. Einfalt líkan af breytileika í notkun vaðfugla á votlendi yfir varptímann. Sjá nán-
ari umfjöllun í texta. Fyrir varp eru báðir foreldrar nokkuð frjálsir til ferðalaga og geta
notað margvísleg búsvæði í margra km radíus frá óðali. Verja þó drjúgum tíma á óðali
daglega. Á hreiðurskeiði er annað þeirra að mestu bundið við hreiður, en hitt er á frívakt og
getur ferðast langar leiðir frá óðali. Karlfuglar vaðfugla víkja yfirleitt minna af óðali á álegu
en kvenfuglar. Á ungaskeiði eru báðir foreldrar fremur óhreyfanlegir og bundnir yfir ung-
unum sem nota mest þurrara land. Kvenfuglar flestra vaðfugla yfirgefa karlinn og ungana
áður en þeir verða fleygir. Ungarnir eru fremur staðbundnir á þessum tíma. Ferðalög geta
þó numið fáeinum km á þeim tæpa mánuði sem það tekur þá að verða fleygir. Eftir varp
safna flestir vaðfuglar forða fram að haustfari og verja þá oft miklum tíma í votlendi. Geta
farið langar leiðir og eru óbundnir af ungum eða óðalsvörnum. Ferðast vandræðalaust
landshluta á milli. Ungfuglarnir sækja sömuleiðis mikið í votlendi á þessum tíma. Notkun
á votlendi verður þó aldrei eins mikil og að vori því votlendi þornar talsvert upp yfir sumarið.
Sjávarleirur eru mikið notaðar eftir varp. – Schematic model of proportional wetland use of
waders during the breeding season. During the pre-breeding period, both parents are free
to travel off-territory and both use wetlands for most of their feeding activities. During
incubation, one parent is usually incubating but the other one spends considerable time off
territory, often feeding in wetlands. During the fledging period both parents are mostly tied
to the space determined by chick travel rate, and use of wetlands is limited. Unfledged
chicks are usually too small to use pools and other wet features to any extent. During the
pre-migration period wetland use is again high for both adults and juveniles but never as
high as early in the season due to seasonal drying out of wet habitats.
79 1-4#loka.indd 76 4/14/10 8:50:42 PM