Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 35

35
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
verndarsamtökin, í afstöðu sinni til
einstakra stórframkvæmda, einkum
vatnsvirkjana og tilheyrandi stór-
iðju, en þau mál hafa brunnið mjög á
landsmönnum síðasta áratug. Nátt-
úruverndarsamtök Íslands hafa látið
sig alþjóðlega náttúruvernd miklu
skipta, svo sem loftslagsmál, og boð-
ið stjórnvöldum byrginn á ýmsan
hátt. Hófsamari afstaða var tekin
af Umhverfisverndarsamtökum Íslands
sem stofnuð voru 29. jan. 1999 að
frumkvæði Steingríms Hermanns-
sonar fv. ráðherra o.fl. Þau störfuðu
í 2–3 ár og beittu sér fyrir nokkr-
um ráðstefnum, en runnu svo inn
í Landvernd. Ennfremur hafa risið
upp óformleg samtök í tengslum
við stóriðjuframkvæmdir á Suður-
og Suðvesturlandi, t.d. Sól í Hval-
firði og Sól á Suðurlandi, og samtök
listafólks gegn Kárahnjúkavirkjun
(Ljóðahópurinn). Draumalandið: sjálfs-
hjálparbók handa hræddri þjóð eftir
Andra Snæ Magnason kom út í mars
200619 og náði strax slíkri metsölu
að ótrúlegt má teljast. Er ekki fjarri
lagi að hún hafi valdið straum-
hvörfum í viðhorfum Íslendinga til
náttúruverndar, sem og samnefnd
heimildarmynd eftir eftir Þorfinn
Guðnason og Andra Snæ Magnason
sem frumsýnd var í apríl 2009.
Á sviði stjórnmála hefur Vinstri
hreyfingin – grænt framboð, undir for-
ystu Steingríms Sigfússonar, verið
einörðust allra flokka í að verja nátt-
úru landsins fyrir stórvirkjunum
og stóriðju. Árið 2006 var komið á
fót samtökum í Reykjavík, er nefn-
ast Framtíðarlandið, með þátttöku
fólks úr öllum flokkum, og veturinn
2007 ákváðu þau að ganga til liðs
við Ómar Ragnarsson fréttamann
og efna til framboðs til Alþingis, en
hann hafði nokkru áður gerst skel-
eggur baráttumaður gegn stóriðju-
stefnu stjórnvalda. Við kosningar
um vorið náði flokkur Ómars ekki
tilskildum lágmarksfjölda atkvæða
(5%) og kom því ekki manni á þing.
Náttúruvernd hins
opinbera
Hin opinbera náttúruvernd tók
stakkaskiptum á síðasta áratug 20.
aldar. Miklar vonir voru bundnar
við stofnun umhverfisráðuneytis, sem
Hjörleifur o.fl. höfðu lengi barist
fyrir á Alþingi og var loks stofnað
árið 1990. Fyrstur til að gegna því
embætti varð Júlíus Sólnes, bekkjar-
bróðir okkar Hjörleifs úr M.A. Það
hefur þó lengst af haft veika stöðu
gagnvart öðrum stjórnarstofnunum
og oft verið fulltrúi málamiðlunar
eða undanlátssemi.
Með breytingu á lögum um nátt-
úruvernd 1996 var Náttúruvernd
ríkisins komið á fót og tók hún að
mestu við hlutverki Náttúruvernd-
arráðs, sem þá varð aðeins ráðgef-
andi nefnd. Eftir það fór ráðið að
taka eindregnari afstöðu gegn stór-
iðjuáformum en stjórnvöldum þótti
hæfa og var það því lagt niður
með lagabreytingu 1999. Árið 2003
tók Umhverfisstofnun við starfsemi
Náttúruverndar ríkisins, sem síðan
hefur verið svið í þeirri stofnun og
lítið látið að sér kveða. Eitt af hlut-
verkum Umhverfisstofnunar er að
gera náttúruverndaráætlun til fimm
ára. Sú fyrsta leit dagsins ljós 2003.
Þar er lagt til að 77 svæði á landinu
verði friðlýst, aðallega til að tryggja
verndun fágætra tegunda dýra og
plantna. Margar þessara tillagna
eru lítt raunhæfar. Aðeins eitt svæði
hafði verið friðlýst 2007.
Fyrstu lög um umhverfismat tóku
gildi 1. maí 1994 og hafði Skipu-
lag ríkisins (skipulagsstjóri) umsjón
með framkvæmd þeirra. Miklar deil-
ur urðu um það hvort lögin ættu að
gilda um Fljótsdalsvirkjun, sem veitt
var lagaheimild fyrir 1982. Stjórn-
völd töldu hana undanþegna mati
og að tími gæfist ekki til að fram-
kvæma það. Niðurstaðan varð sú að
Landsvirkjun og Alþingi stóðu fyrir
eins konar umhverfismati haustið
1999. Eftir hinn sögulega úrskurð
Skipulagsstofnunar um Kárahnjúka-
virkjun 1. ágúst 2001, þar sem lagst
var gegn fyrirliggjandi virkjunartil-
högun, þótti ráðamönnum sýnt að
breyta yrði lögunum; það var gert
2005 og síðan er úrskurður Skipu-
lagsstofnunar aðeins ráðgefandi.
Þar með hafði ráðuneyti umhverf-
ismála, þ.e.a.s. ríkisstjórnin, fengið
alla þræði náttúruverndar í sínar
hendur og það er nú undir flokks-
pólitískum línum og duttlungum
ráðherra komið hvernig úr þeim
spilast. Þessi makalausa þróun hef-
ur átt sér stað á sama tíma og mikið
er rætt um nauðsyn aukins lýðræð-
is og valddreifingar. Ástæðan var
einkum stóriðjuvæðing Íslendinga,
sem stjórnvöldum var annt um að
hrinda í framkvæmd.
Lokaorð
Engin algild skilgreining er til á hug-
takinu náttúruvernd og ekki fjarri
lagi að hver og einn hafi sína sér-
stöku skoðun á því. Sumir vilja jafn-
vel snúa því við og tala um ‚mann-
vernd‘ í staðinn. „Það er ástæðulaust
að bjarga jörðinni, hún er fullfær
um að bjarga sér sjálf. Það þarf ekki
að vernda náttúruna náttúrunnar
vegna, maðurinn hefur engin tök
á að breyta neinu sem máli skiptir
fyrir þróun hennar og sögu,“ ritar
Guðmundur E. Sigvaldason, og Arn-
þór Garðarsson tekur í sama streng:
„… í framkvæmd er náttúruvernd
aðeins fyrir fólk, fyrir okkur sem nú
lifum og fyrir næstu kynslóðir.“20
Þetta viðhorf getur orkað tvímælis.
Við erum á góðri leið með að stór-
skemma vistkerfi jarðar, breyta loft-
hjúpi hennar, og útrýma fjölda líf-
verutegunda. Í versta falli gæti svo
farið að hún yrði lífvana á yfirborði
eins og plánetan Mars, sem endur
fyrir löngu virðist hafa búið lífver-
um nothæft umhverfi.
Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir hefur
ekki tekist að finna algilda mæli-
kvarða á verndargildi lands. Við-
mið líf- og vistfræðinga eru iðulega
allt önnur en gengur og gerist hjá
almenningi og ganga m.a. út á líf-
magn, fjölbreytni og fágæti tegunda
og vistkerfa, sem ekki er augljóst og
þarfnast rannsóknar. Þetta viðhorf
verður stundum einstrengingslegt,
t.d. þegar fágæt mosategund er lát-
in ráða úrslitum. Þá er viðhorf jarð-
fræðinga oft nokkuð á skjön við álit
líffræðinga og skoðanir almennings.
Eins og fyrr var getið voru feg-
urð og fjölbreytni landslags lögð til
grundvallar við skráningu náttúru-
minja á vegum SÍN-félaganna. Sá
79 1-4#loka.indd 35 4/14/10 8:49:02 PM