Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 103

103
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
verða til þegar land klofnar upp
við landrek eða slitna af öðrum
ástæðum frá sínu meginlandi eru
ekki snauðar að lífi heldur hefja
þær sína eyjatilvist með lífríki. Eyja-
vistfræðikenning MacArthurs og
Wilsons7,8 (sjá nánar að neðan) spáir
því að svona eyjur tapi tegundum
með tímanum (stofnar deyi út), en
hversu mörgum fer m.a. eftir stærð
þeirra. Þær geta seinna endað sem
eina athvarf tegunda sem dáið hafa
út annars staðar, þ.e. á upphaflega
meginlandinu. Slíkar tegundir á eyj-
um hafa verið nefndar forn-einlend-
ar (paleó-endemískar).9 Michaux og
Leschen10 vilja kenna svona eyjur
við Alfred Russel Wallace (Wallacean
islands). Eyjur sem rísa lífvana úr
sjó, t.d. við eldgos neðansjávar, eða
verða líflitlar eða lífvana af öðrum
ástæðum, byrja „auðar“ og þangað
verða tegundir að berast yfir vítt
úthaf. Á löngum tíma geta þróast
á þeim einlendar tegundir en þær
eru þá kallaðar ný-einlendar (neó-
endemískar). Gillespie og Roderick9
kalla síðarnefndu eyjurnar darvinsk-
ar eða de novo-eyjur.
Í þessari grein reyni ég að vega og
meta mikilvægi fjögurra meginþátta
sem takmarkað geta tegundaauðgi
íslensku háplöntuflórunnar. Fyrst
fjalla ég stuttlega um loftslag. Þar
á eftir fylgir umræða um tvo þætti
sem snerta lífríki úthafseyja sér-
staklega: stærð (flatarmál eyju) og
einangrun (fjarlægð frá meginlandi).
Þar geri ég tilraun til að bera Ísland
saman við aðrar eyjur með þeim
takmörkunum sem slíkur saman-
burður er háður. Að lokum ræði ég
um áhrif jarðsögu og aldur flórunn-
ar í landinu.
Áhrif hnattstöðu á
tegundaauðgi
Það er vel þekkt, allt frá skrifum Þjóð-
verjans Alexanders von Humboldts
um aldamótin 1800, að sterk tengsl
eru milli hnattstöðu og líffræði-
legrar fjölbreytni.3 Tegundaauðgi í
flestöllum hópum lífvera minnkar
frá hitabelti og til hárra breiddar-
gráða, og innan heimskautasvæða
fellur líffræðileg fjölbreytni hratt frá
lágarktískum til háarktískra svæða.
Til heimskautalanda teljast um 7,5
milljónir ferkílómetra, sem sam-
svara um 5–6% af þurrlendi jarð-
ar.12 Regnskógar hitabeltis eru nú
taldir þekja álíka mikið land. Í þeim
lifir líklega yfir helmingur af öll-
um blómplöntutegundum jarðar en
aðeins um 0,7% á heimskautasvæð-
um.12 Þessi samanburður kann þó
að vera misvísandi; sumir telja að
fjölbreytni sé meiri innan arktísku
flórunnar en einföld tegundatalning
gefur til kynna.13 Fylgni hnattstöðu
og líffræðilegrar fjölbreytni hefur
m.a. verið útskýrð með mismikilli
orku sem til jarðar berst með inn-
geislun sólar eða framboði á vatni
og orku.14,15,16 Aðrir hafa litið á
umhverfi heimskautasvæða sem
síu sem æ færri tegundir komast í
gegnum eftir því sem norðar dreg-
ur.17 Norðurhluti norðurhvels lá
undir jökli á ísöld og lífríkið þar á
sér því stutta sögu miðað við önnur
lífbelti jarðar.
Minni fjölbreytni flórunnar birtist
sem færri ættir háplantna og færri
tegundir í hverri ættkvísl. Í ýmsum
stórum ættum, m.a. ertublómaætt
(Fabaceae), eru bæði trjákenndar og
jurtkenndar tegundir í hitabelti en
utan hitabeltis aðeins jurtir. Flest-
ar plöntutegundir í hitabelti hafa
fremur lítið útbreiðslusvæði og all-
ur þorri þeirra finnst bara í einni
heimsálfu. Það einkennir hins veg-
ar hina arktísku flóru hversu víð-
áttumikið útbreiðslusvæði tegundir
hafa. Þannig hefur yfir helmingur
háplöntutegunda í íslensku flórunni
hnattlægt útbreiðslusvæði norðan
heimskautsbaugs, þ.e. nær hringinn
í kringum pólinn.
Það er ekki auðvelt að fella Ísland
inn í flokkunarkerfi fyrir lífbelti
eða heimskautasvæði. Flestir hafa
talið landið ýmist alfarið eða að
langmestu leyti innan túndrubelt-
isins,12,18,19 en aðrir telja að Ísland
sé nær alveg innan barrskógabelt-
isins og aðeins nyrstu annes á Vest-
fjörðum og Norðurlandi tilheyri
túndru.20,21 Hvernig sem landið
flokkast má þó vera ljóst að lofts-
lag takmarkar verulega þann fjölda
plantna sem hér getur þrifist.
Stærð eyja og fjöldi
tegunda
Margar rannsóknir hafa staðfest að
á eyjum lifa færri tegundir en á
hliðstæðum, jafnstórum svæðum
á meginlöndum. Stærð eyju hefur
bein áhrif á tegundafjölda.7,8 Litlar
eyjur rúma aðeins litla stofna sem
er hættara við útdauða en stórum
stofnum. Þetta er ein ástæða þess
að tegundir eru færri á litlum eyjum
en stórum, en þar að auki má búast
við að búsvæði séu fjölbreyttari á
stórum en litlum eyjum og tegundir
þess vegna fleiri. Fjöllóttar eyjur eru
líklegri til að hafa fleiri tegundir en
flatlendar, og fyrir ýmsar lífverur,
þó síður fyrir plöntur en skordýr
eða fugla, skiptir miklu hvort þar er
ferskvatn eða ekki.
Áhrif einangrunar
Þriðji meginþátturinn er svo ein-
angrun en úthaf setur miklar skorð-
ur við dreifingu. Lífríki úthafseyja
er um margt sérkennilegt og óvenju-
legt. Það hefur verið viðfangsefni líf-
fræðinga allt frá því Charles Darwin
steig á land á Galapagoseyjum árið
1835, og af rannsóknum á úthafs-
eyjum spruttu sumar mikilvægustu
kennisetningar vistfræði og þróun-
arfræði á 20. öld.
Suma hópa lífvera vantar til
dæmis oft á úthafseyjur.3 Froskdýr
og skriðdýr fyrirfinnast yfirleitt ekki,
né heldur landspendýr að leður-
blökum undanskildum. Tengt þessu
er svo að fæðukeðjan er yfirleitt
stutt – það vantar ofan á hana þar
sem afræningjar eru fáir eða jafnvel
engir. Þetta eru þau vistkerfi jarð-
ar sem viðkvæmust eru fyrir nýj-
um, innfluttum tegundum og mörg
dæmi eru um að slíkar tegundir hafi
rústað lífríki úthafseyja og útrýmt
innlendum tegundum.22 Samkvæmt
eyjavistfræðikenningu MacArthurs
og Wilsons7,8 er tegundafjöldi á
eyjum í kviku jafnvægi sem ræðst
af tíðni landnáms og tíðni útdauða.
Fjöldi tegunda endurspeglar ein-
angrun eyjunnar: því einangraðri
sem eyjan er, því minni líkur eru á
að lífverur berist yfir hafið og nái
79 1-4#loka.indd 103 4/14/10 8:51:32 PM