Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 29

29
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Helgi Hallgrímsson
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 29–36, 2010
Á sjötta áratug síðustu aldar var
náttúruvernd lítið til umræðu og
næstum einskorðuð við friðlýs-
ingu lands eða dýra, og skiln-
ingur almennings var í lágmarki.
Undirstöðugrein hennar, ökológían
(e. ecology), hafði verið að mót-
ast í Bretlandi og Bandaríkjum á
millistríðsárunum, aðallega tengd
samspili dýra við umhverfi sitt, en
var naumast orðin til í núverandi
formi og litla kennslu var að fá í
þeirri grein við háskóla í Evrópu. Á
íslensku hlaut hún heitið vistfræði
um 1970.1 Stofnendur Sambands
íslenskra náttúruverndarfélaga (SÍN)
voru flestir náttúrufræðingar, sem
lögðu vistfræðilegan skilning til
grundvallar starfsemi þeirra og boð-
uðu skynsamlega notkun á auðlind-
um náttúrunnar, eða það sem nú
kallast sjálfbær nýting.
Hugmyndir Íslendinga um
verndun náttúru voru að ýmsu
leyti sérstakar og tóku gjarnan mið
af eyðingaröflum náttúrunnar, sem
hvarvetna blasa við augum, og þá
ekki síst hinni geigvænlegu eyðingu
jarðvegs og gróðurs sem hér hefur
átt sér stað. Í hugum margra var
náttúruvernd fyrst og fremst gróð-
urvernd, þar með talin landgræðsla
og skógrækt, en lög um það efni
höfðum við fengið 1907. Svo hafa
menn deilt um það hvor eigi meiri
sök á eyðingunni, náttúran eða mað-
urinn og búfé hans, en nú telja flestir
að báðum sé um að kenna.
Þáttaskil um 1970
Kringum 1970 urðu veruleg um-
skipti í viðhorfum Íslendinga til
verndunar náttúru, sem næstum
má líkja við byltingu. Til þess lágu
ýmsar ástæður. Bylgja náttúruvernd-
ar hafði risið í grannlöndum okkar
á sjöunda áratugnum, í kjölfar bókar
Rachel Carsons: Silent spring (1962)
sem út kom á íslensku 1965, Raddir
vorsins þagna.2 Árið 1970 var tileink-
að málefnum náttúruverndar af
Evrópuráðinu. Árið 1972 sendi breska
tímaritið The Ecologist frá sér kverið
A blueprint for survival og sama ár
kom út í New York bókin Limits
to Growth, sem báðar voru þýddar
á íslensku (Heimur á helvegi 1973,3
Endimörk vaxtarins 19744). Sú síðar-
nefnda innihélt niðurstöður Rómar-
klúbbsins svonefnda, sem starfaði á
árunum 1968–1970 og kynnti fram-
tíðarspá miðað við óbreytta stefnu,
sem ekki var álitleg. Árið 1974
kom út bókin Vistkreppa eða nátt-
úruvernd eftir Hjörleif Guttormsson5
sem hlýtur að teljast grundvallarrit
náttúruverndar á Íslandi. Þar var í
fyrsta skipti gerð grein fyrir megin-
atriðum vistfræðinnar á íslensku
og fjallað um virkjunarmál og stór-
iðju í víðu samhengi, auk margs
konar fróðleiks um náttúruvernd
á Íslandi og erlendis. Árið 1975 birt-
ist svo fyrsta kennslubók í vistfæði
á íslensku, Almenn vistfræði, eftir
Ágúst H. Bjarnason grasafræðing.8
Það sem þó reið baggamuninn
hérlendis voru fyrstu verulegu átök
vegna fyrirhugaðrar stórvirkjunar
í Laxá í Þingeyjarsýslu, sem upp-
hófust 1969 og leiddu til mikilla
Á árunum 1969–1974 urðu þáttaskil í náttúruvernd á Íslandi með stofnun
samtaka almennings um verndun náttúrunnar í öllum landshlutum og
landssambands þeirra (SÍN) 1975, ásamt stofnun félagasambandsins Land-
verndar 1969. Landshlutafélögin störfuðu af krafti fram til um 1985, en eftir
það fór að draga verulega úr starfsemi þeirra, og nokkur þeirra lögðust nið-
ur. Á síðustu árum hafa sum verið endurreist og ný félög hafa komið til sög-
unnar, aðallega á Suðvesturlandi. Hér verður gerð nánari grein fyrir stofnun
og starfsemi SÍN-félaganna, sem telja má að hafi markað upphaf nútíma
náttúruverndar á landi voru, en eru nú í þann veginn að falla í gleymsku.
Þáttaskil í náttúruvernd á
Íslandi um 1970 og starfsemi
náttúruverndarsamtaka
79 1-4#loka.indd 29 4/14/10 8:48:52 PM