Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 60

Náttúrufræðingurinn
60
lirfum slæðumýsins sérstaklega.10,11
Sú rykmýstegund (Tanytarsus graci-
lentus) er ekki öll þar sem hún er
séð, eins og síðar verður vikið að
(3. mynd). Rétt er að taka fram að
þegar við upphaf Mývatnsrann-
sóknanna höfðu menn þónokkra
þekkingu að styðjast við á fæðukeðj-
um stöðuvatna almennt og byggð-
ist hún á rannsóknum á ýmsum
vötnum og vatnadýrum í öðrum
löndum. Árið 1979 birti Arnþór
grein í sérstöku Mývatnshefti vist-
fræðitímaritsins Oikos þar sem fyrst
var gerð alvarleg tilraun til að sýna
fæðuvef Mývatns á vísindalegum
vettvangi.12
Vöktun átu fugla og silungs
Arnþór taldi að með því að fylgj-
ast með hinum fjölbreyttu vatna-
fuglastofnum Mývatns mætti fá
yfirlit yfir ástand vistkerfisins í
heild á ódýran hátt. Það dugði þó
ekki eitt sér. Til að hægt væri að
skilja breytingar á fuglalífinu var
bæði nauðsynlegt að kanna vetrar-
stöðvar fuglanna, því að breyting-
arnar gætu átt sér rætur þar, og fæðu-
skilyrði fuglanna í Mývatni sjálfu,
því að einhver vissa þurfti að vera
fyrir því að stofnbreytingarnar tengd-
ust ástandi vatnsins. Fyrra atriðið
var athugað með víðtækum merk-
ingum en hið síðara með því að setja
upp gildrur sem safna í sig fljúgandi
mýflugum og öðrum skordýrum (4.
mynd). Arnþór hannaði gildrurnar
og byggði á reynslu sinni úr rann-
sóknum í Þjórsárverum 1971–1973.
Gildrurnar reyndust svo vel að þær
hafa verið notaðar æ síðan og hafa
gefið mikilsverðar upplýsingar um
gang vistkerfisins.13,14 Þessu til við-
bótar hafa verið hannaðar gildrur
til að fylgjast með botnkrabbastofn-
um vatnsins.15 Einnig er fylgst náið
með hornsílastofninum.
Fæðuvefur Mývatns
Við skulum nú athuga helstu drætt-
ina í fæðuvef Mývatns. Það er ljóst
að einföld og klassísk þriggja þrepa
fæðukeðja, frá frumframleiðend-
um til hrygglausra þörungaæta og
þaðan til hryggdýra, dugir ekki (5.
mynd a). Frumframleiðendurnir
í Mývatni eru aðallega kísilþör-
ungar, en þeir eru umluktir skeljum
úr gleri og tormeltir. Mýlirfur velja
því sjaldnast kísilþörungana beint
heldur skófla upp í sig yfirborðs-
leðjunni á vatnsbotninum, en u.þ.b.
helmingur hennar er rotnandi líf-
rænt efni (grot) sem er mestmegnis
ættað úr kísilþörungum (5. mynd
b). Þá er þess að gæta að í Mývatni
og öðrum vötnum eru ýmsar teg-
undir hryggleysingja, t.d. vissar
mýtegundir, sem nærast á öðrum
smádýrum en taka jafnframt eitt-
hvað af groti líka. Þegar þessum
tveimur milliliðum, groti og hrygg-
lausum rándýrum, hefur verið bætt
í keðjuna er sannfærandi fæðuvefur
farinn að líta dagsins ljós. Eitt mikil-
vægt stig vantar þó enn til að fylla
heildarmyndina. Það er hornsílið,
sem lifir á hrygglausum neytend-
um og er sjálft étið af stærri fiskum
og öndum (5. mynd c).
Sveiflur í fæðukeðjum
Nánari rannsóknir á fæðuvefnum
leiddu fljótt í ljós breytileika í tíma
og rúmi. Í fyrsta lagi sást nokkur
munur milli svæða í Mývatni sem
endurspeglaði m.a. mismunandi
botnlag. Þetta var einkar áberandi
þegar fæðuval bleikjunnar var kort-
lagt. Eins var mikill munur eftir árs-
tíðum. Bleikjan, svo dæmi sé tekið,
lifir mest á hornsíli og bobbum á
veturna, en mý og krabbadýr eru
mest étin á sumrin, krabbadýrin
þó einkum er líður á sumarið (6.
mynd).
En það voru aðrar breytingar sem
kölluðu á mun meiri vangaveltur.
Vöktun á stofnum ýmissa dýra og
fæðuvali þeirra sýndi fram á mikl-
ar sveiflur í lífríkinu sem náðu til
fæðuvefsins alls. Í nokkur ár ríkti
góðæri þar sem átuskilyrði fyrir
fugl og fisk voru eins og best verður
4. mynd. Mýgildra á bakka Mývatns. – A window trap for flying insects on the shore of
Lake Myvatn. Ljósm./Photo: Árni Einarsson.
79 1-4#loka.indd 60 4/14/10 8:50:02 PM