Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 37

37
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Jón S. Ólafsson
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 37–44, 2010
Ritrýnd grein
Samfélög smádýra
í tjörnum
Votlendi, tjarnir og smávötn eru án efa ein gróskumestu vistkerfi ferskvatns.
Þar fer saman mikil framleiðsla og mikill fjölbreytileiki fánu og flóru. Tjarnir
og votlendi á heiðum uppi eru talin gegna veigamiklu hlutverki í grósku
vatna á láglendi. Á þetta benti Arnþór Garðarsson í grein sem hann skrifaði
í tímaritið Týli fyrir rúmum þrjátíu árum og nefndi Vistfræðileg flokkun
íslenskra vatna.1 Þrátt fyrir að víða hafi verið sýnt fram á mikilvægi tjarna
og votlendis sem hluta af heild vatnasviða, þá er vitneskja okkar um tjarna-
vistkerfi hérlendis enn fremur brotakennd. Árið 2002 var gerð undirbún-
ingsrannsókn á þremur tjarnavistkerfum á hálendi og einu á láglendi með
það að meginmarkmiði að kanna fjölbreytileika smádýra innan og milli
landsvæða sem einkennast af mismunandi hæð yfir sjó, gróðurþekju og
berggrunni. Rannsókninni var ætlað að vera undirbúningur fyrir víðtæka
og kerfisbundna úttekt á tjarnavistkerfum hérlendis með áherslu á hálendis-
tjarnir. Þeirri rannsókn er nú nýlega lokið og verða niðurstöður hennar
kynntar síðar. Svæði þau sem forkönnunin náði til voru Þorskafjarðarheiði,
Holtavörðuheiði og Þúfuver auk láglendistjarna sem voru í votlendi við
Hríshólsvatn innst í Berufirði í Reykhólahreppi. Sýnatökur fóru fram síð-
ari hluta júlí 2002 og náðu til u.þ.b. 20 tjarna innan hvers svæðis, nema við
Hríshólsvatn þar sem ekki náðist að taka nema sex tjarnir með í könnunina.
Helstu niðurstöður voru að krabbadýr er sá hópur smádýra sem víðast hvar
var ríkjandi. Nokkur munur var á milli svæða hvaða tegundir/hópar voru
ríkjandi. Á Þorskafjarðarheiði voru rauðdílar (Diaptomus-teg.) og augndílar
(Cyclops-teg.) ríkjandi en ranaflóin (Bosmina coregoni) var ríkjandi smádýr í
flestum tjarnanna á hinum svæðunum. Fjölbreytileiki tjarnafánunnar var
álíka mikill á öllum hálendissvæðunum, einna mestur þó á Þorskafjarðar-
heiði. Þar munaði mikið um fjölbreytt samfélög rykmýs en alls fundust 18
tegundir/hópar rykmýs í tjörnunum á Þorskafjarðarheiði í samanburði við
7–12 á hinum svæðunum. Minnstur var fjölbreytileikinn í láglendistjörn-
unum við Hríshólsvatn. Yfirleitt var breytileiki á fjölda tegunda/hópa meiri
innan svæða en á milli svæða. Glögg skil voru á milli tjarnaklasa hvað smá-
dýrasamfélög varðar.
Inngangur
Óhætt er að segja að vistkerfi á
landi séu um margt háð votlendi
og tjörnum, t.a.m. með því að hafa
áhrif á viðstöðu og hringrás vatns,
uppsöfnun og miðlun næringarefna,
ásamt því að auka líffræðilegan fjöl-
breytileika einstakra svæða.2 Þar
með geta votlendi og tjarnir verið
uppspretta orku og næringarefna
sem aðliggjandi vistkerfi njóta góðs
af, t.d. ár á láglendi.1,3 Þannig má
líta á votlendi og tjarnir á heiðum
uppi sem uppsprettu orku og nær-
ingarefna fyrir margar helstu lax-
veiðiár landsins.3 Einkennist vatna-
svið þeirra gjarnan af votlendi og
vel grónum heiðum.
Skil milli stöðuvatna og tjarna
eru óljós en segja má að til tjarna
teljist lítil og grunn vötn þar sem
vindur nær ekki að róta upp botn-
seti,4 en oft er eingöngu miðað við
flatarmál í þessu samhengi.5 Tjörn-
um má skipta í tvo flokka: stöð-
ugar tjarnir (e. permanent ponds), þar
sem vatn er til staðar allt árið, og
hverfular tjarnir (e. temporary ponds),
þar sem tjarnarbotninn þornar upp
tímabundið.6,7 Innan beggja þessara
79 1-4#loka.indd 37 4/14/10 8:49:03 PM