Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 87

87
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Mýframleiðsla og fæðuvefur
Laxár í Suður-Þingeyjarsýslu
Gísli Már Gíslason
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 87–94, 2010
Ritrýnd grein
Haustið 1976 kom Arnþór Garðarsson til Newcastle upon Tyne í Englandi
til að hitta gamla nemendur sína sem þar voru við nám. Hann var þá búinn
að vera við rannsóknir á Mývatni í rúmt ár og var mjög spenntur fyrir því
að efla þær svo hægt væri að skoða heildarmyndina af því sem væri að
gerast í Mývatni og Laxá. Færði hann það í tal við mig að ég gerði áætlun
um rannsóknir á Laxá, sem m.a. tæki til framleiðslu botndýra og setti í sam-
hengi við stofnstærðir anda og afkomu unga á ánni.
Í janúar 1977 var farið í rannsóknarleiðangur norður í Mývatnssveit.
Ferðin frá Akureyri sóttist seint vegna fannfergis á Mývatnsheiði og Hof-
staðaheiði og komumst við ekki í Rannsóknarstöðina á Rifi (í landi Geira-
staða) fyrr en langt var liðið á nótt. Næsta morgun var stillt og bjart veður
og var ég skilinn eftir við brúna í Geldingaey og safnaði sýnum niður eftir
ánni, niður að Helluvaði, meðan bjart var. Þessi fyrsti rannsóknaleiðang-
ur reyndist mikill áhrifavaldur. Ekki aðeins kynntist ég heimilisfólkinu á
Laxárbakka og síðar mörgum öðrum Mývetningum heldur sá ég þarna
með eigin augum meiri þéttleika botndýra, aðallega bitmýs (Simulium
vittatum) en einnig rykmýs (Chironomidae), en ég hafði áður séð eða lesið
um. Var upp frá þessu ákveðið að beina sjónum að stofnstærð bitmýslirfa,
sem er stærsti stofninn á botni árinnar, og öðrum botndýrastofnum. Það
var því ljóst að spennandi verkefni var framundan fyrir nýútskrifaðan
vatnalíffræðing.
Framleiðsla smádýra í ám gefur mynd af framboði fæðu sem nýtist næsta
fæðuþrepi fyrir ofan. Í Laxá í Suður-Þingeyjarsýslu fóru fram rannsóknir á
þéttleika og lífmassa smádýra frá 1977 til 1984 og jafnframt hefur verið
fylgst áfram með breytingum í stofnstærðarvísitölum með flugnagildrum
við ána á tveimur stöðum, Dragsey í Mývatnsósum og Helluvaði (4,5 km
frá Mývatni). Framleiðsla var síðan reiknuð út frá þéttleika og lífmassa.
Þetta var m.a. gert til þess að fá mynd af fæðuframboði fyrir urriða og endur
í Laxá. Ein tegund bitmýs, mývargur (Simulium vittatum), og nokkrar teg-
undir af rykmýi eru ríkjandi. Í heildina eru bitmý og rykmý 95–98% af fjölda
allra dýra á botni árinnar, þar af bitmý 47–63%. Stofnstærðir bitmýs sveiflast
í takt við lífrænar agnir sem rekur úr Mývatni, sem er aðallega þörungar og
grot. Rekið nýtist sem fæða fyrir bitmýslirfur, en fæða rykmýslirfa eru þör-
ungar sem vaxa á botni Laxár. Undirstaða fæðuvefs Laxár er rek þörunga
og lífræns efnis úr Mývatni og botnþörungaframleiðslu Laxár. Aðrir hrygg-
leysingjar eru í litlum þéttleika í ánni. Bitmý er 56–95% af framleiðslu mýs-
ins í ánni og ákvarðast stofnstærðarbreytingar hryggdýra, urriða, straum-
andar og húsandar af breytingum í bitmýsstofninum.

Heimskautsbaugur
Þverá
Miðkvísl
Helluvað
Ísland
Norður-Íshaf
1. mynd. Kort af Laxá og Mývatni sem
sýnir sýnatökustöðvar: Dragsey og Mið-
kvísl við útfall, Helluvað (4,5 km frá út-
falli) og Þverá (22 km frá útfalli). – Map of
the River Laxá.
79 1-4#loka.indd 87 4/14/10 8:50:53 PM