Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 57

57
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Fæðuvefur
Mývatns
Árni Einarsson
Fæðuvefur er einn af lykilþáttum sérhvers vistkerfis. Hann lýsir því hvernig
efni berst frá einu fæðuþrepi til annars og hafa má stuðning af honum
við rannsóknir á gagnvirkum stofntengslum milli grasbíts og gróðurs eða
rándýrs og bráðar. Þess háttar tengsl eru kjarni vistfræðinnar og kalla
oft á langtímarannsóknir vegna þess hve þau eru síbreytileg. Mývatn er
lífríkasta stöðuvatn á Íslandi. Það fóstrar auðugt fuglalíf og er víðfrægt
silungsvatn. Rannsóknir á lífríkinu hafa í sívaxandi mæli beinst að fæðuvef
vatnsins. Grunnframleiðslan liggur hjá smáþörungum og bakteríum en
lífræna efnið sem þessar verur framleiða þarf helst að rotna að einhverju
leyti áður en það nýtist í efri fæðuþrepum, meðal annars mýflugulirfum
og smákrabbadýrum. Vöktun lífríkisins hefur leitt í ljós miklar sveiflur sem
virðast eiga sér rætur í innviðum vistkerfisins fremur en í utanaðkomandi
þáttum. Margt bendir til þess að mýflugan Tanytarsus gracilentus (slæðumý)
sé undirrót sveiflnanna. Lirfur hennar ná svo miklum þéttleika á vatns-
botninum að fæðu fer að skorta og stofninn hrynur. Aðrir lífverustofnar
fylgja í kjölfarið því að flestir þeirra lifa á sömu fæðu og Tanytarsus eða
eru ofar í fæðuvefnum. Reiknilíkan hefur verið búið til og lýsir atburðarás
sveiflunnar, en hún reynist vera nokkuð flókin vegna sérkennilegs tvíeðlis
stofnbreytinganna sem líkanið leiðir í ljós. Líkanið bendir m.a. til þess að
lífríki Mývatns geti verið viðkvæmt fyrir smávægilegum breytingum á
ytri aðstæðum. Til dæmis geti sveiflurnar magnast mikið ef aðflutningur
á lífrænu efni frá jaðarsvæðum vatnsins inn á búsvæði Tanytarsus rýrnar
lítillega. Þetta lífræna efni er sennilega varasjóður mýflugulirfanna þegar
annað efni hefur verið étið upp og lífríkiskreppa vofir yfir.
Inngangur
Ennþá stendur mér ljóslifandi fyrir
hugskotssjónum atvik sem átti sér
stað í Náttúrurannsóknastöðinni við
Mývatn vorið 1981. Þá kom ungur
piltur af næsta bæ í heimsókn og
hafði með sér boldangsbleikju sem
hann hafði veitt. Hann fýsti að vita
hvað hún hefði verið að éta. Við
lögðum hana á eldhúsbekkinn, –
þetta var myndarleg gála, dökk á
baki en appelsínugul á kvið, – og
skárum upp kviðarholið og þvínæst
sprettum við á þaninn magavegg-
inn. Út um rifuna ultu tugir, ef ekki
hundruð, glansandi hornsíla. Þá
vitum við það, segir bóndasonur, en
hvað voru þá hornsílin að éta? segir
hann svo í sínum þingeyska og
krefjandi spurnartón. Krufningar-
hnífurinn var aftur á lofti. Magi eins
hornsílisins var einnig troðfullur og
út um gapandi rifuna ullu eitthvað
um tuttugu grænleitir ormar. Þetta
eru mýlirfur, segi ég. Eiga þær ekki
að vera rauðar? spyr bóndasonur. Jú,
flestar eru það, en sumar eru grænar.
Þessar hérna eru aðrar tegundir sem
við köllum vatnsmý, bæti ég við til
útskýringar.
Hvað eru þessar lirfur þá að éta?
Nú er spurnartónn gestsins ekki
eins krefjandi heldur er kominn í
gang skemmtilegur leikur þar sem
báðir aðilar eru álíka spenntir. Einn
netveiddur fiskur ætlar þarna að
ljúka upp fyrir okkur leyndardóm-
um lífríkisins. Þó voru þetta engar
fréttir. Það að einn éti annan er
varla meira en barnaskólalærdómur
og það að einn éti annan sem hefur
étið enn annan er kallað fæðukeðja
og er á hvers manns vitorði. En
á þessum vordegi á bökkum Mý-
vatns var það allt orðið einhvern
veginn áþreifanlegt.
Já, hvað skyldu mýlirfurnar hafa
verið að éta? Við tókum eina lirfuna
og settum í vatn í glerskál undir
víðsjá. Lirfan var ómelt. Fremst á
lirfunni var hausinn, og þar mátti
greina litla kjálka og tennur, svo og
fjóra svarta díla. Það voru augun.
Tvær totur nálægt framenda lirfunn-
ar voru alsettar krókum. Þetta voru
frumstæðir fætur sem lirfan beitir
þegar príla þarf um á vatnsbotn-
inum. Aðrar tvær totur voru á aftur-
enda lirfunnar. Að þessu frátöldu
leit lirfan út eins og ormur. Ekkert
í útliti hennar minnti á mýflugu, en
þó var hún fullvaxin og þess albúin
að púpa sig og umbreytast að því
loknu, ásamt milljörðum annarra, í
þess konar flugu sem Mývatn dregur
nafn sitt af.
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 57–67, 2010
Ritrýnd grein
79 1-4#loka.indd 57 4/14/10 8:49:52 PM